KÜRESELLEŞME

Gerçeklik Mi? Yoksa Kavramsal Bir Gözlük Mü?

KÜRESELLEŞME

Atalay GİRGİN

Dilin ve düşünmenin olmazsa olmazlarıdır kavramlar. İmgelerin ve simgelerin yanı sıra, asıl olarak düşünme onlarla gerçekleşir. Bilgi onlarla ortaya konur.

Kavramsız bir tarih olmadığı gibi, tarihsiz bir kavram da yoktur. Her kavramın bilinen ya da bilinmeyen bir tarihi vardır.

Kimi tarihsel ve sosyal olay ve olgularla birlikte bazı kavramlar öne çıkar ya da yeni kavramlar üretilir. Bir dönem birlikte anılırlar; biri söylendiğinde diğeri de anımsanır. Örneğin: l789 Fransız İhtilali ve Milliyetçilik. Doğru ya da yanlış, bir gerçekliğin bilinçteki tasarımı olarak billurlaşır bu kavramlar. Ancak her kavram da bir gerçekliğe ya da olguya tekabül etmez. Yani gerçekliği yoktur kimi kavramların...

Bazı kavramlar ise ortaya çıktıkları koşullardan bağımsızlaşarak, hem ‘şimdi’nin anlamlandırılmasında ve kendisine uygun bir sosyal-siyasal-ideolojik gerçeklik bilincinin inşasında egemen bir söylem biçimi kılınır hem de geçmişin, yani tarihin yeniden okunması ve imal edilmesinde... Bu tür kavramlar, dünün ve bugünün anlamlandırılmasında, yarına bakışta ve yönelişte bireye, siyasal ve ideolojik bir gözlük sunar. Farkında olsa da olmasa da bireyin düşünüşü, söyleyişi ve eyleyişinde içselleşir. Bu andan itibaren, bu kavramların gerçekliğinin olup olmadığı bile sorgulanmaz. Örneğin: ulus, ulusal devlet, ulusal çıkar, vb gibi.

Küreselleşme kavramının da bir tarihi vardır; ama gerçekliği yoktur. Çünkü, dünyanın gerçekliğinden bağımsız olarak, ona atfedilen bir nitelik olan küre, düşsel, düşünsel bir varlıktır. Gerçek bir varlık olmayan kürede, hiçbir eylem ve hiçbir süreç de gerçekliğe haiz değildir. Düşsel bir varlığın içindeki tüm eylemler ve süreçler de, bundan dolayı, yalnızca düşsel bir varoluş özelliği taşır ve gerçeklikleri olamaz. Gerçekliği olmayan ya da bir olguya tekabül etmeyen bir kavram ise Kant’ın deyişiyle, “boş” bir kavramdır.

İşte bu “boş” kavram, kısacık tarihine rağmen, günümüzde, hem varolanın farklı alanlarına ilişkin varoluş sürecinin anlamlandırılması, açıklanması ve nitelenmesinde ve geleceğe yönelişte, hem de geçmişin yeniden okunması ve anlamlandırılmasında temel, belirleyici bir unsur kılınıyor. Dahası, gerçeklik addediliyor. Neden? Nasıl? Nereden çıktı bu kavram?

Devletin ahlâkı yoktur; ya cumhurbaşkanının,...?

Devletin ahlâkı yoktur; ya cumhurbaşkanının...?

                                                          Atalay GİRGİN

Başlıktan da anlaşılabileceği gibi, sorgulayıcı ve eleştirel düşünmeyi tetikleyebilmek için biraz daha farklı bir açıdan ve farklı bir kurguyla yaklaşmak istedim ahlâk konusuna. Bakalım başarabilecek miyim? Her ağzını açanın beğenmediği ya da muarız kabul ettiğine "ahlâksız" dediği günümüzde bunun hiç de kolay olmadığını biliyorum. Ama yine de denemek gerek.

Ahlâkın kökeninin, kaynağının din olup olmaması bağlamında başlığı şöyle yazmam mümkündü : Dinin ahlâkı yoktur; ya peygamberin, …? Ardı sıra da halifeden papaya, hahama, şeyhülislama, mezhep ve tarikat şeyhinden diyanet işleri başkanına, cami imamından kilise rahibine ve Fethullah Gülen’e dek, ilânihâye herkese yer verilebilirdi.

Keza, başlık için de geçerli bu. Yani “Devletin ahlâkı yoktur; ya cumhurbaşkanının, …?” sorusunun kapsamında, padişahtan krala, beyden ağaya, kadıdan kaymakama, cumhurbaşkanından bakana ve genelkurmay başkanına, validen emniyet müdürüne, belediye başkanından öğretmene dek herkes yer alır.

Kurumların ve ideolojilerin ahlâkı yoktur

Bu yazının başlığı ile ikinci olası başlığın, birinci bölümünde yer verilen devlet ve din, birer kurumdur. İkisinin de kaynağı ve varlık koşulu toplumdur. Adem ve Havva hikayesini bir yana bırakırsak; ikisi de insanlığın gelişiminin belli bir evresinden sonra varlık kazanmaya başlamıştır. Ve giderek varlık koşullarını buldukları toplumdan bağımsızlaşarak, onlar üzerinde, asıl olarak da toplumun tabî olan ezilen sömürülen kesimleri üzerinde egemen birer güce dönüşmüşlerdir. Tarih boyunca bu iki kurum, kısmî çekişme ve çatışma dönemleri dışında, birbirlerinden beslenmişler, iç içe kolkola yaşamışlardır.

Devlet; egemen olanın, varolanı, mevcut sınıfsal güç dengeleri temelinde korumak, sürekli kılmak ve geliştirmek için, tabî olanlar ve tebaası kıldıkları üzerinde gerektiğinde zor kullanan, cezalandıran, şiddet uygulayan tahakküm aracıdır. Din ise, kendi kutsal varlık ya da varlıklarından hareketle, dogmatik önermeleri içeren kutsal metinleri ve inanma biçim ve araçları temelinde insanların düşünüş, söyleyiş ve eyleyişlerini belirlemeye, yönlendirmeye çalışan ideolojik bir kurumdur. Din bu nitelikleriyle, toplumun kendi inananları üzerinde, devletin olağan koşullardaki uygulamalarının meşru görülmesini sağlayan en önemli ideolojik kurumlardan, araçlardan biridir. Örneğin Konfüçyus’a göre, “ruhların en üstünü olan gökyüzü, yalnızca imparatorun şükran ve dualarını kabul eder”. Bu durumda “en üstün ruh”un lütfuna mazhar olmak isteyen insanın yapması gereken nedir? Yanıtı belli sorunun…

Devlet ve din ahlâki eylemde bulunamaz

Ancak ne kurumlar, ne makamlar ne de ideolojiler ahlâki eylemde bulunur. Bu anlamda, tarihsel ve güncel, hiçbir devletin ve hiçbir dinin ahlâkı yoktur. Yani bir kurum olarak devlet de din de ahlâksızdır. Tıpkı; milliyetçilik, liberalizm, Marksizm, nasyonal-sosyalizm, Kemalizm, pan-Türkizm, pan İslamizm, vb. gibi… Bundan dolayı, devlet ve din gibi, ideolojilerin tümü de olumlu ya da olumsuz anlamda tüm ahlâki değerlendirmelerden ve ahlâki yargılardan arîdir. Çünkü bunlar, ne ahlâki karar alır ne ahlâki eylemde bulunur; yalnızca hüküm kurar; zamanın ve mekanın kısacası varlığın hep dününde kalmış olana ilişkin kurulmuş hükümler ve kurallar vaaz eder. Ya da gerçekliğe rağmen, onu dikkate almayan, her daim varlığın dününde kalmış olanlardan hareketle, koşullar ne olursa olsun, geniş zaman kipindeki önermelerin genelliği ardından, olması gerekene dair hükümler bildirir.

Bu hükümler ve kurallar ise, ister tek tek isterse bütünüyle, yani dizgesel olarak ele alınsın, bir ahlak değildir. En iyi ihtimalle, yaşayan ve eyleyen bir insanın, bu hüküm ve kuralları benimsemesi koşuluyla, kendisinin ya da bir başkasının eylemini ahlâki açıdan değerlendirmesinde, nitelemesinde; olumlu ya da olumsuz anlamda değer biçmesi ya da değer atfetmesinde bir algılama, anlamlandırma dayanağı olabilir yalnızca.

Ahlaki eylem ise, şu diye gösterilebilen, zamanın ve mekanın belli bir yerinde ve anında, karşılaştığı bir durum karşısında, bir şeyi yapmayı ya da yapmamayı, bir sözü söylemeyi ya da söylememeyi seçen insan için olanaklıdır. En kısa haliyle “İyi ve kötü üzerine bir bilinç” olarak tanımlanabilen ahlak, toplumsal bir varlık olarak, bu bilinçle eyleyen ve dolayısıyla akli melekeleri de yerinde olan insan için geçerlidir. Birey olarak insan, herhangi bir dine mensup olmakla değil, toplumsal bir varlık olmakla edinir ahlâkı. Çünkü, ahlâkın kaynağı da kökeni de toplumdur; toplumsal ilişki ve ilişki biçimleridir. Keza devletin ve dinin de…

Ahlâksız insan yoktur

Toplum söz konusu edildiğinde ise, ahlâksız toplum yoktur. Ancak, aynı toplum içinde bile bir tek ahlâktan söz edilemez. Toplumu ve içerisinde yaşayan insanları, hangi kutsallık cenderesinin içerisine alırsanız alın, ekonomik, sosyal, siyasal, sınıfsal çıkar çatışmaları ve insanın insanı sömürüsünün devam ettiği koşullarda, çok farklı ahlâkların ve aynı eylemlere verilen taban tabana zıt değerlerin varlığı ortadan kaldırılamaz. Bunu ne devlet başarabilir ne de din. Tarih boyunca başaramadıkları gibi günümüzde de başaramazlar. Çünkü bunun ekonomik, sosyal, siyasal, sınıfsal, hatta tarihsel-kültürel anlamda toplumsal nedenleri ve varlık koşulları vardır. Tıpkı dinin ve devletin olduğu gibi…

Öte yandan, ahlâksız toplum olmadığı gibi, ahlâksız insan da yoktur. Çünkü insan, toplumsal bir varlık oluşuyla ahlâkı ve ahlâki değerleri edinmeye, “iyi ve kötü üzerine bir bilinç” sahibi olmaya başlar. Bu anlamda her insan ahlâk sahibidir ve ahlâki eylemde bulunur. Buradan hareketle, hem yazının başlığında hem de olası başlıkta yer alan soru boyutunun özneleri değişse de soruya verilecek yanıt değişmez : Sorunun açılımı içinde yer alan sıfatlara sahip herkesin, toplumsal bir varlık olarak insan olmak hasebiyle, akli melekeleri yerinde olan her insan gibi, ahlâkı vardır. Onlar da her insan gibi ahlâki eylemde bulunur.

Sözün özü : İnsanlar ister sevinsin, ister üzülsün, isterse öfkelensinler; çünkü ne kadar ararlarsa arasınlar ahlâklı bir devlet de ahlâksız bir cumhurbaşkanı da bulamazlar. Tıpkı; ahlâksız bir fahişe, ahlâksız bir pezevenk, ahlâksız bir işkenceci, ahlâksız bir dolandırıcı, vb. bulamayacakları gibi… Keza ahlâklı bir din, ahlâksız bir peygamber de bulamazlar. Tıpkı; ahlâksız bir tefeci, ahlâksız bir din taciri, ahlâksız bir uyuşturucu satıcısı bulamayacakları gibi… 

Yoksa siz aksini mi düşünüyorsunuz? Neden?

Not: Bu yazı 2008 yılında yazılıp Radikal gazetesinde yayınlandığında "Devletin ahlâkı yoktur; ya başbakanın,...?" başlığını taşıyordu. Güncel gelişmeler bağlamında başlıktaki ve yazı içindeki "başbakan" sözcüğünü "cumhurbaşkanı"yla değiştirdim. Gördüğünüz gibi anlamda herhangi bir değişme olmadı.

Ah şu kavramlar...

Ah şu kavramlar...

Atalay GİRGİN

Tarihsiz bir kavram, kavramsız bir tarih yoktur. Tarihi yapan da insandır, kavramları yapan da...

Düşünmenin, düşüncelerini ifade etmenin, temel birimleri olan kavramlar, “nesne ve olayların zihindeki tasarımı” olarak tanımlanmaktadır. Her durumda ve her kavram için geçerli midir bu? Dahası hangi nesnenin, hangi olayın, kimin zihnindeki tasarımı?

Özellikle ikinci soruyu düşündüğümde, -tüm kavramlar için olmasa da-, bazı kavramların, insanın düşünce ve söylemini belirleyen, bakış açısını yönlendiren, hatta kendi bulunduğu yeri bile yanılsamalı bir biçimde kavramasına neden olan siyasal ve ideolojik bir nitelik taşıdığı sonucuna varıyorum. Hele hele tanık olduğum bazı konuşmalar ve başkalarından dinlediğim olay aktarımları ya da okuduğum bazı yazılar, bu düşüncemin doğru olduğu kanaatini daha da güçlendiriyor.

Bu durumda, yaptığı kavramları, olay ve nesnelerin bir tasarımı, gerçekliği düşünmenin ve anlamlandırmanın temel birimleri olarak, ötekinin bilincinde var edebilen insan, en azından düşünüş ve söylem düzeyinde, siyasal ve ideolojik anlamda egemenliğini sağlamış demektir. Bu niteliğe haiz kavramlarla düşünenler ise, söz konusu egemenliğin ya “ideolojik esirleri” ya da onun bilinçli hizmetkarlarıdır.

Kavramların siyasal ve ideolojik karakterini ve işlevini düşünüşüm yeni değil elbette... Her kavram için değilse de birçoğu üzerine kafa yorduğum oldu geçmişte. Bu yazıyı yazmama neden olan kavram üzerine de düşünüp geçmiştim. Ancak son zamanlardaki bazı tanıklıklarım, tepkimi ifade etmeye yöneltti beni.

Bu hangi kavram mı? Ortadoğu...

Ortadoğu; hem yön hem de yer bildiren, coğrafi bir bölgenin adı olarak telaffuz edilen bir kavramdır. İyi de kimin bakışına göre, kime göre bir coğrafi bölgenin adıdır bu? Kim, neye göre belirlemiştir bunu? Nereden bakmıştır?

Söz konusu bölgeyi, nerede olursa olsun, “Ortadoğu” kavramıyla düşünen, söyleyen, yazan biri kimin bakışıyla, nereden algılamakta ve anlamlandırmaktadır gerçekliği?
Örneğin şöyle sorsam : Türkiye’de yaşayan bir insan için “Ortadoğu”, yön ya da coğrafi anlamda neresidir? Ya da İran’da, Kazakistan’da, Hindistan’da yaşayan biri için... Böylesi bir belirleme, bulunulan yerden hareketle “doğu” olarak nitelenen en uzak yere, bölgeye göre yapılır ve ikisi arasındaki bir yerin adı olabilir bu...

Ama ne yazık ki insanlar, bulundukları yere, duruma bakmaksızın, Türkiye’de de yaşasa, başka bir yerde de, “Ortadoğu”dan söz ettiklerinde kendi orta doğularını düşünmüyorlar. Onlara, bu kavramı yapıp verenlerin “Ortadoğu”sunu düşünüyorlar. Gerçekliği, onların bulunduğu yerden, kendilerine göre yaptıkları anlamlandırmayla algılıyorlar. Ki bu kavram, “Avrupa merkezci” siyasal ve ideolojik bir anlayışın ifadesidir.

Bundan dolayıdır ki kendi bulunduğu, yaşadığı bir bölgeden bile, “Ortadoğu” olarak söz eden bir insan, ne denli karşı olduğunu ileri sürse de, düşünmesinin, gerçekliği algılama ve anlamlandırmasının temel birimleri olan kavramlarıyla, siyasal ve ideolojik olarak teslim olmuştur, insanın insanı sömürüsüne dayanan kapitalizme, emperyalizme ve onun egemen sınıflarına... Önce egemenin, siyasal ve ideolojik kavramlarıyla düşünmekten kurtulmak gerek, tutarlı bir karşı oluş için... Yoksa, laf-ı güzâftan öte bir değeri olmaz, karşı çıkışın...

Sözün özü : Her kavram zenginleştirmez insanı... Bazıları teslim alır, farkına bile varmadan... Bundan dolayıdır ki, seçmeyi bilmek gerek, özellikle de kavramları...

Gerçek ve Doğru... Gerçek Nedir, Doğru Nedir? Gerçek ile Doğru Arasındaki Fark Nedir?

GERÇEK VE DOĞRU

Atalay GİRGİN

Düşünmenin temel birimleri, kavramlar, simgeler, imgelerdir... Ve bunların tümü soyuttur.

Dilbilgisinde, öğrenmeyi kolaylaştırmak için kavramları somut ve soyut, basit ve karmaşık, v.b ayrımlara tabi tutsalar da, soyutluk niteliği değişmez kavramların... Çünkü kavram, en genel haliyle, nesne, olgu ya da olayların zihindeki tasarımıdır. Yani bir soyutlama... Her soyutlama, ister bir indirgeme olsun isterse bir genelleme, her koşulda bir eksiltmedir.

Dilbilgisindeki bu ayrımda dikkate alınan en önemli özellik, bir kavramın bilincimizden bağımsız olarak varolan herhangi bir nesneye ya da varlığa delalet edip etmemesidir. Eğer bir kavram, bilincimizden bağımsız olarak varolan bir nesneye tekabül ediyorsa, ona somut olma niteliği atfedilir.

Örneğin : “Ağaç” kavramı, bir nesnenin karşılığı olduğu için onun somut bir kavram olduğu söylenir. Özgürlük, mutluluk, iyilik gibi oluş bildiren ya da düşsel, düşünsel varlıklara yönelik kavramlar, matematiğin tüm kavramları, soyuttur bu anlamda... Ne var ki, “ağaç” kavramı varolan hiçbir ağacın yerini tutamaz; keza “deniz” kavramı da hiçbir denizin... Bunun nedeni tüm kavramların soyut olmasıdır.

Bu anlamda, insanların önemli bir kesiminin sık sık birbirine karıştırdığı ya da birbirinin yerine kullandığı, “gerçek” de bir kavramdır, “doğru” da...

Düşünmemizin temel birimleri soyut olduğuna göre, onlarla ortaya koyduğumuz düşünce ve o düşüncenin taşıdığı, aktardığı bilgi gerçek olabilir mi? Düşüncesini ifade eden, gerçeği ifade etmiş olur mu? Bu sorunun yanıtını vermeden önce, bununla bağlantılı üç soru daha sormak gerek : Birincisi, gerçek nedir? İkincisi, doğru nedir? Bir diğeri ise, bilgi nedir?

Gerçek denilen, bilincimizden bağımsız olarak varolandır. “Gerçek deyimini özellikle hakikat ve hakikî deyimlerinden titizlikle ayırmalıdır. Gerçek, somut ve nesnel olarak var bulunandır. Hakikat’se gerçeğin bilinçteki yansısıdır. Hakikî deyimi hakikatle ilgili olanı dile getirir.”1 Bundan dolayı gerçek olan, yani gerçek varlık, biz düşünsek de düşünmesek de varolandır. Gerçek olan’ın en önemli özelliği, zamanda ve mekanda var olmasıdır ki bu özelliği onun, hareketten, değişimden ve dönüşümden de arî olmayışına delalet eder.

Gerçek olan’ın karşıtı olarak düşsel, düşünsel olan’a da kısaca değinelim : Düşsel, düşünsel olan varlık ise varlığını düşünmemize borçludur. Bu tür varlıklar, düşünmediğimiz sürece yoktur. Onların bu özelliği, zaman ve mekan dışı oluşlarına da delalet eder ki bundan dolayı düşsel, düşünsel varlıklar değişmez, dönüşmez, hareket etmez... Bu özellikleri nedeniyle, bu tür varlıklara, ideal varlıklar da denilir. Bu varlıklara hareketi, değişimi ve dönüşümü, insan, ancak kendi düşselliğinde yükleyebilir. Zamanda ve mekanda, yani gerçek yaşamda değil...

Gerçek varlıkla düşünsel varlık arasındaki bir diğer önemli ayrım da “gerçeklik”tir. Gerçeklik, gerçek varlığın bir özelliğidir. Düşünsel, düşsel varlığın ise gerçekliği yoktur. “Doğru” kavramı ise, eğer Öklid geometrisi ya da düzlem geometrisinden söz etmiyorsak, bilgiye ait bir değerdir. Dolayısıyla soruyu, “doğru bilgi nedir” haline dönüştürmek gerek. Bunun için de, öncelikle bilginin ne olduğunu belirlemek gerekiyor.

Bilgi, özne ile nesne arasındaki ilişkinin sonucunda ortaya çıkan bir üründür. Bilen ya da bilmeye yönelen bir özne yoksa, tek başına nesnenin varlığı, bilginin ortaya çıkmasına yetmez. Keza tersi de doğrudur : Bilinebilecek bir nesne yoksa eğer, tek başına öznenin varlığı da bilginin oluşmasına yetmez...

İnsanın, kendisinin de bir parçası olduğu, bütünsel olarak nesnel gerçekliği, özel olarak ise toplumsal gerçekliği ya da bunların içerisindeki tikel, tekil varlıkları, olay ve olguları bilme, kavrama, anlama ve anlamlandırma yönelişi ve sürecinde kurduğu bağ ve sonrasında bunu aktarma, bildirme biçimi farklı bilgi türlerinin de ortaya çıkmasını beraberinde getirmiştir. Çünkü nesnel gerçeklik, çok yönlü ve çok boyutludur. Bilgi de tekilliği, tikelliği ve tümelliğiyle bu nesnel gerçekliğe ilişkindir. İşte “bu nedenle bilgi, ait olduğu alan, elde ediliş biçimi, özne-nesne ilişkisi ve bilgi aktı açısından farklı türlere ayrılır.”2 Ki gündelik bilgi, dini bilgi, sanat bilgisi, teknik bilgi, bilimsel bilgi, felsefi bilgi, bu farklı bilgi türlerine örnektir.

Buradan hareketle, hangi alanda olursa olsun, bilginin insan zihnindeki oluşma sürecinde, öznenin nesneyle kurduğu ilişkide gerçekleştirdiği, algılama, düşünme, kavrama, birleştirme, ayrıştırma, çıkarsama, v.b işlemler, ortaya konan bilginin bir soyutlama olduğunun göstergesidir.Ki her soyutlama bir eksiltmedir, dememin nedeni de budur. Bu eksiltme ise gerçeğe ilişkindir. Bu anlamda, hiçbir bilgi nesnesini birebir yansıtmaz, yansıtamaz. Örneğin : Foto muhabirleri arasında bile, “Objektifin objektifliği, subjektiftir” sözü dolaşır.

Doğru bilgi, nesnesine uygun olan bilgidir. Bir bilgi, nesnesine uygunluğu oranında “doğru” ya da “yanlış” değerini alır. Dolayısıyla “doğruluk” bilginin bir özelliğidir. Elbetteki burada, nesnel gerçeklik üzerinden hareket ediyoruz. Çünkü bunun dışında da bilgiye dair doğruluk ölçütlerinden söz edilir. Örneğin, salt mantık çerçevesinde, formel anlamda da bir bilginin doğru olduğu ileri sürülebilir. “Eğer bir bilgi mantık kurallarına uygunsa doğrudur” denilebilir.

Ancak mantık kurallarına uygun olan her bilgi doğru değildir. Örneğin : “Türkiye’nin nüfusu 70 milyondur. Milli geliri ise 210 milyar dolardır. O halde kişi başına düşen milli gelir 3 bin dolardır.” denildiğinde, bu çıkarımda ileri sürülen bilgi mantıksal olarak, biçimsel olarak doğrudur. Ama Türkiye gerçekliğine baktığımızda bu bilginin, var olan toplumsal gerçekliğe uygun olmadığını tespit ederiz. Ki bu durumda, yukarıdaki önermelere dayanan çıkarımın taşıdığı bilgi, gerçeklik açısından, doğru değildir; yanlıştır. Ama bu, gerçekliğe ilişkin bilginin mantık kurallarına uygun bir biçimde, kendi iç tutarlılığına sahip olarak ifade edilmesinin gerekliliğini, hatta zorunluluğunu ortadan kaldırmaz. Çünkü gerçekliğin doğru bilgisi de mantıksal bir tutarlılıkla ortaya konulmayı gerektirir.

Dolayısıyla, “doğru bilgi” hem bilgisi olduğu ileri sürülen nesneye ya da gerçekliğe uygun olan hem de mantıksal tutarlılığa sahip olan bilgidir. Bunun yanı sıra, “doğru” da her bilgi türünde ortaya konan bilgiye atfedilebilecek bir değer değildir.

Şimdi asıl sorumuza dönelim. Soruyu aynen aktarıyorum : Düşünmemizin temel birimleri soyut olduğuna göre, onlarla ortaya koyduğumuz düşünce ve o düşüncenin taşıdığı, aktardığı bilgi gerçek olabilir mi? Düşüncesini ifade eden, gerçeği ifade etmiş olur mu?

Önce şunu belirtmeliyim : İster tekil, ister tikel, isterse tümel olsun, ne gerçek ne de onun gerçekliği, kendinde bir şey olarak, doğru-yanlış, iyi-kötü, güzel-çirkin, sevap-günah, kutsal-kutsal olmayan, v.b değerlerini taşır. Ona bu değerleri atfeden, sosyal bir varlık olan insandır.

İnsanın, içerisinde yaşadığı gerçekliğe ilişkin düşünmesinin ve ona dair bilgisinin temel birimlerinin soyutluğu yanı sıra, bu bilginin taşıdığı değeri/değerleri de dikkate aldığımızda, bir insanın gerçeği söylemesi bir yana, söylediğinin doğruluğu bile tartışmalı hale gelir. Çünkü “doğru”luk, kişinin ifade ettiği bilginin, gerçekliğe uygunluğu oranında alabileceği değerlerden biridir. Öte yandan bu bilgi, bir soyutlama olması anlamında, gerçekliğin eksiltilmesidir.

Son bir nokta daha : Ne yazık ki gerçek, hiç kimsenin zihnine sığabilecek kadar küçük değildir...

Sözün kısası : İnsanın söylediği bir bilgi doğru olabilir ama asla gerçek olamaz.

Tıklayın: Arzu Okulu

**********************

1 Orhan Hançerlioğlu, Felsefe Sözlüğü, “Gerçek” maddesi, Remzi Kitabevi.
2 Liseler İçin Felsefe, MEB Yayınları, 2002.

Marx neden 'Marksistler'den kurtulmalı?

Marx neden ‘Marksistler’den kurtulmalı?

Atalay GİRGİN

Önce kısaca eleştirilere yanıtlar1

Radikal’in “Tartışı-yorum” bölümünde, 20 Mayıs tarihinde yer alan “Marx neden ateist değildi?” başlıklı yazım, bir haber/yazıydı. Bu niteliğe haiz bir yazının temel işlevi öncelikle haber vermek, haberdar etmek, bilgilendirmek ve ilgi uyandırmaktır. Bunu yaparken de “5N 1K” formülünde ifade edilen unsurların büyük çoğunluğuna riayet etmek durumundadır.

Söz konusu haber/yazı da büyük ölçüde bu koşullara uygundur. Uygun olmayan yanı ise özellikle söylem biçimidir ki, ona haber niteliğinin yanı sıra ‘yazı’ niteliğini de eklemeyi gerektiren boyutlardan birisi budur. “Ne”yin, “nerede”, “ne zaman”, “nasıl” ve “kim” tarafından yapıldığı ise haberin gereğidir “Nerede” sorusunun yanıtına binaen, derginin adı iki kez geçmiştir. Yazının “Reklam yaptığı”nı söyleyenler bunları atlamışlar, “evrika, evrika” diye ortalığa fırlamışlardır.

Yazının, başlıkta içerilen önermeyi temellendirmediği iddiası ise gereksizdir. Çünkü, hiçbir haberin, hiçbir haber/yazının, habere konu olan kişinin önermesini temellendirme yükümlülüğü ve sorumluluğu yoktur. Haber yapan hiçbir insandan da bu beklenmez, istenmez. Ondan beklenen, yapılan haberde “haber değeri”ne haiz unsuru bulup, onu öne çıkarabilmesidir. Ki ilgili haber/yazıyı, birazcık dikkatle okuyan herkes, orada Marx’ın ateist olup olmamasına ilişkin küçücük bir yorum bile yapılmadığını fark edecektir.

“Reklam yapıldığı” ve “önermenin temellendirilmediği” eleştirileri için bu kadar açıklama yeterlidir. Ancak, Radikal’in “Tartışı-yorum” bölümündeki 27 Mayıs tarihli yazısında, “bazı hususlarda bildirilmiş kanaatlerin izahatle düzeltilmesi gerektiğini düşündüm” diyen Emrah Göker için ayrı bir başlık açmak gerek. Bunun birinci nedeni, Göker’in, eleştirilerini kendince incelikli bir üslupla yöneltmesi ve yazısının içerik düzeyidir. Bunun için teşekkür ederim. İkinci nedeni ise yazısında yer alan bir dizi önermedir. Bunlardan ikisine değinip geçeceğim.

Göker’e küçük bir anımsatma

Örneğin, bunlardan birisi, “Marx filozof değildir” önermesidir. Bana, yazımın başlığında içerilen ve Andy Blunden’e ait olan “Marx ateist değildi” önermesini temellendirmediğim gerekçesiyle, gereksiz ve yersiz bir eleştiri yönelterek, “Fikirlerle yaşayan birinin kanaat tüketicileri piyasasına arz ettiği fikirlerle sansasyon ve heyecan hedeflemesi kabul edilebilir gözükmüyor” derken de eleştiri sınırlarının ötesine geçen, asılsız ‘ithamlar’da bulunuyor. Alınganlık gösterip yanıtlamaya ve tartışmaya değer mi? Hayır!

Ancak sözlerini anımsatabilirim : Yazısında, “Fikirlerle yaşamayı seçmiş insanların uğraştıkları zanaata dair bir takım sorumlulukları olması gerektiğini düşünenlerdenim. Bu sorumluluklardan biri de, mesela gazete gibi bir ortamı kullanarak ahaliye fikir arz etmeden önce, bu fikirler hakkında doğruluk, sarihlik, gerekçelendirilebilirlik gibi kıstaslarla kontroller yapmak olmalı.” diyor. Ki bu sözlerinden hareketle, Göker’in “Marx’ın filozof olmaması” ile ilgili “aktardığı fikirlerin bu kıstasları sağlayamadığını, iyi temellendirilmemiş kanaatler olarak ahalide Marx’ın pozisyonu hakkında ciddi bir yanlış-tanıma etkisi yarattığını düşünüyorum” denilebilir mi? Elbette…

Ama ben demiyorum. Çünkü biliyorum ki, “Marx filozof değildir” önermesinin temellendirilmesi ve bunun geçerliliği, doğruluk değeri, kişinin felsefeyi ne olarak ve nasıl tanımladığına, belirlediğine; “Filozof kimdir? Kime filozof denir?” sorularına verdiği yanıta bağlıdır. Bu yanıtlar açık seçik ortaya konulmadığı sürece de bunu tartışmanın gereği yoktur. Ama, Göker’in “Marx ateist değildi, biliyorduk” sözü için geçerli değildir aynı hüküm.

Marx’ın ateist olmayışının miladı…

Göker, “Marx ateist değildi, biliyorduk” dese de, buradaki “biz” ya sözün gelişi “ben” yerine kullanılmıştır ya da bu “biz”in hükmü de cürmü de “bir avuç” insandan ibarettir. Türkiye’de komünistler, ‘Marksistler’, sosyalistler, devrimciler, 20’lerde 40’larda olduğu gibi 70’lerde 80’lerde ve dahası günümüzde de Marx’tan hareketle “ateist” olarak nitelenmektedirler. Ama bilgilerim dahilinde bunun aksini iddia eden, bunu reddeden, kayda değer, kendine referans verilen ve bilinirlik niteliği taşıyan bir tek yazı yoktur. Dolayısıyla, söylenen sözün de geçerliliği…

Keza, Radikal’in “Tartışı-yorum” bölümünde yazıya eleştiri/yorum yazanlar gibi, internet ortamındaki forumlarda da “diyalektik materyalist bir insana nasıl ateist değildir” dersiniz diyen ve yazdıklarıyla farklı bilgi ve bilinç düzeyine sahip olduklarını sergileyen insanların sayısı hiç de az değildir2. Ama bunların, Göker “biliyorduk” dese de, bildiklerinin Göker’i yadsıyor olması önemlidir. Bunda da abesle iştigal bir şey yoktur. Çünkü onlar öyle öğrenmişlerdir. Kimlerden mi?

Önder Uçar’ın çağrıda bulunduklarından… Aşağıda döneceğim ama, yeri gelmişken belirteyim, Uçar’ın Radikal’deki 5 Haziran tarihli “Solun öğrencisinden solun hocalarına çağrı” başlıklı yazısında seslendiklerinin ve dahası yazıda belirtilmese de ‘sesleniş’in kapsamında kalanların (yanılmayı göze alarak yazıyorum ki) tümü3, dünde ve bugünde gencecik, pırıl pırıl insanların yanlış öğrenme süreçlerine sokulmasının müsebbibidir. Ve neylersiniz ki, küçücük bir özeleştiri gereği bile hissetmeden, hâlâ arz-ı endam eylemektedirler…

Konuya dönersek : Göker, ne demiş olursa olsun, Türkiye’de Marx’ın ateist olmayışının, yaygın anlamda bilinirlik düzeyine çıkmasının ve bunun şu ya da bu ölçüde tartışılır olmasının miladı, 20 Mayıs 2008’dir. Bu tartışmanın başlamasına neden olan da, yazının çevirisini yayımlamış olsa da Sözcelem Felsefe-Edebiyat Dergisi değil, Radikal gazetesidir.

Marx neden ‘Marksistler’den kurtulmalı?

Marx’ın talihsizliği, ne kapitalizm ve burjuvazi ne de onun düşüncelerini çarpıtan, bozan, eklektik bir biçimde ele alıp sunan ve devrimci radikal içeriğinden soyutlamaya çalışan iktidarın akademileridir. Aksine onun en büyük talihsizliği, kendilerini özel anlamda ne olarak adlandırmış ya da nitelemiş olurlarsa olsunlar, her soydan ve boydan ‘Marksistler’dir. Hatta Uçar’ın yazısı bağlamında söylersem, “gerçek sol”un, ‘Marksist’ “solcu hocaları”dır.

Bu ‘Marksistler’, Marx’ı bilir; hatta kendilerince, onun yazdıklarının önemli olduğunu düşündükleri bölümleri ezbere bilir, ama genel olarak anlamaz, anlamak istemez; o “hocalar” dahildir buna. Onlar Marx’ın, sözü ve eylemiyle 19. yüzyıldan seslenen bir komünist olduğunu elbette bilmektedirler. Ne var ki kendi saikleriyle bir akıl büyülenmesi yaşadıklarından dolayı, bunun değerini de yerini de anlamaktan uzaktırlar.

Marx, insanın insanı sömürüsüne karşı eşitlik ve adalet özlemiyle kapitalizm koşullarında mücadele edenlerin, düşünceleriyle kendi çağından ileriye doğru ışık saçan yol arkadaşlarından en önemlilerinin başta gelenidir. Ortaya koyduğu düşünceler, yaşadığı koşullarda yaptığı analizler değişmez, sorgulanmaz ve tartışılmaz doğmalar değildir. Zaten bu, ‘Marksistler’in çok sevdikleri ve laf başı geldiğinde bir amentü gibi yineledikleri sözlerden biriyle yazarsam, “eşyanın tabiatına aykırıdır”. Ve o, ne var ki, doğrularıyla yanlışlarıyla 19. yüzyıla aittir.

Oysa ‘Marksistler’ onu, önce 20. yüzyılın ikinci çeyreğine sonra da giderek 21. yüzyıla tartışılmaz referans kaynağı olarak taşıyıp, neredeyse her sözü hadis kılınan peygambere dönüştürüp kutsallaştırdılar. İslam Peygamber’inin 9 yaşındaki kız çocuğuyla gerdeğe girip onu 9 yaşında bir kadına dönüştürmesine tepki göstermeyenler, “Marx’ın aşk hayatı”na ilişkin “hizmetçi” ayrıntısını öğrenince, tabir-i caizse “şok” geçirdiler. Ama bu “şok”, hem 12 Eylül koşullarının, hem de daha önce Atilla İlhan tarafından çevrilip, Bilgi Yayınevi tarafından yayımlanmış olan A. Kolontay’ın “Cinsel Devrim” adlı kitabıyla tanışmanın etkisi altında, ‘duruma ayak uydurarak’ çabuk atlatıldı. Ne de olsa her şey değişiyordu ve değişmeyen tek şey değişmenin kendisiydi. Vaziyet diyalektiğe uygundu…

Ancak her şeyin bir istisnası vardı, değişmenin bile : ‘Marksistler’ için bu istisna, Marx’ın düşüncelerinin ‘doğruluğu’ ve her şeyin değiştiği bir Dünya’daki geçerliliğiydi. Genellikle kendi işlerine gelmediği zamanlarda anımsayıp yineledikleri, “Marksizm bir doğma değildir” sözü ise laf-ı güzâftan ibaretti. Çünkü ‘Marksistler’, bu topraklar üzerinde Marx düşüncesinin yanına, onun ortaya koyduğu, analizlerinde ve çalışmalarında kullandığı diyalektik yöntemi kullanarak, “yeni” bir “kum tanesi”4 bile taşımamışlardır. Aksine onlar, genel olarak ve karikatürize edip birkaç maddeye indirgeyerek yazarsak, kısaca şunları yapmışlardır :

1) Marx’ı ritüellerinin değişmez bir aksesuarına dönüştürmüşlerdir.

2) Marx’tan yaptıkları, neredeyse her alıntıyı kendilerinin ne kadar ‘Marksist’ olduklarının bir referansı olarak diğer ‘Marksistler’e karşı kullanmayı seçmişlerdir. Elbetteki diğerlerinin de gözü ve eli boş durmamıştır. Onlar da aynı yöntemle5, Marx’ın metinleri arasından kendilerinin ötekilerden daha ‘Marksist’ olduğunu kanıtlayacak söz ve pasajlar aramışlar ve bulmakta da zorlanmamışlardır. Hatta bazen aynı alıntıları kullanarak yapmışlardır bunu.

Tıpkı İslam dünyasındaki kelam hareketinin iki önemli kolu olan Mutezile ile Eşarilik arasında yaşananlara benzer bu durum. Her iki kesimin de değişemez, tartışılamaz ve sorgulanamaz referansı, Kuran ve Peygamber’in sözleridir. Bu akımlar, bir çok konudaki tartışmalarının yanı sıra, özellikle kaderiye ve cebriye sorununda, kendilerini haklı ve diğerlerini de haksız kılmak, yanlışlamak için Kuran’dan birbiri ardı sıra ayetler arar, bulur ve aktarırlar. Zaten bulmamak olanaksızdır. Çünkü, bir başka yazımda belirttiğim gibi, tüm dinlerin kutsal metinleri birer tenakuz abidesidir. Eldeki metnin nasıl olup da birbirine karşıt iki teze cevaz verdiğini sorgulamaya yeltenemedikleri için de sorun “güç”le, “zor”la çözülür. Mutezile tarih olur… ‘Marksistler’in geldiği ve Marx’ı getirdikleri yer çok mu farklı?

3) Marx’ı ve onun düşüncelerini, salt kendilerini diğerleri karşısında haklı kılmanın argümanına dönüştüren ‘Marksistler’; değişik nedenlerle, bilinçli ya da bilinçsiz bir biçimde, insanın insanı sömürüsüne dayanan kapitalist sömürü düzenine karşı mücadeleyi seçen, bu mücadeleye ilgi duyan genç insanları yanlış öğrenme süreçlerine yöneltmişler ve onların düşünsel ufuklarını daraltıp karartmışlardır. Çünkü kendi düşünsel ufukları dardır.

4) Onlar; sınıflar savaşımı ve devlet öğretisi temelinde, enternasyonal bir örgütlenme ve mücadeleden, sınırların ortadan kalktığı bir Dünya’dan söz eden Marx’ı, kendilerinin dibinde mekan tuttukları ulusalcılık kuyusunun içine sığdırmaya çalışmaktan öteye gidememişlerdir. Çünkü kuyunun dibinde oturan için gökyüzünün genişliği de kuyunun ağzı kadardır. Bu maddelerin sayısını daha fazla uzatmak da bunları ayrıntılandırmak da mümkün. Ama gerek yok; şimdilik yeterli bu kadarı…

Biliyorum ki, Marx 19. yüzyıldan 21. yüzyıla gelip, bu ‘Marksistler’den kurtulamaz. Bu ‘Marksistler’in tümü de Marx gibi bir düşünürün, zamanını ve her geçen gün nesnesini yitiren düşüncelerini bir amentü gibi yineleyip dogmatik bir biçimde günümüze taşıyıp durmaktan vazgeçemez. Çünkü bu amentüler onların varoluş nedenine dönüşmüştür. Dünyayı değiştirme ve dönüştürme mücadelesinin geçmişinde kalmış olanı anlamının bilgisine değil…

İşte kısaca ve genel olarak sadece bunlardan dolayı bile, Marx, ‘Marksistler’den kurtulmalıdır. Bunun çaresi ise Uçar’ın çağrıda bulunduğu “solun hocaları” değildir. “Kelin ilacı olsa” misali, onlar bir ilaca sahip olsalar önce kendi başlarına sürecekler… Ama nafile…

**************
1 20 Mayıs 2008’de Radikal’in “Tartışı-yorum” bölümünde yayımlanan “Marx neden ateist değildi?” başlıklı yazıma yöneltilen eleştiri ve yorumlara yanıtımın ikinci bölümüdür bu yazı. İlk bölüm “Dinciler neden hala hem Marx’a bakıyorlar hem de ondan korkuyorlar?” başlığıyla yayınlandı.
2 Bunun istisnalarından biri Radikal’de yorumunu belirten Hakan Uzuner’dir. Çünkü o “Evet Marx ateist değildir çünkü diyalektik ve tarihsel materyalisttir.” derken diğerlerinden ayrılmaktadır.
3 “Tümü” dememe rağmen elbette bunun istisnaları vardır. Ancak “istisna”dan söz etsem, bunların hepsi kendisinin “istisna” kapsamında olduğu kuruntusuna kapılır. Ki öyle yağma yok; bundan dolayı “tümü” diyorum
4 Bunu başaran geçmişte ve günümüzde birkaç önemli isim var elbette. Ama onların ‘Marksist’liği, ‘Marksistler’in geneli nezdinde kayda değer bir kabule mazhar olamamıştır. Örneğin bunlardan biri, İdris Küçükömer’dir. Bir diğeri, kısmen Hikmet Kıvılcımlı ve Özgür Üniversite çatısı altında çalışmalarını sürdüren Fikret Başkaya’dır.
5 Ki bu yöntem asla diyalektik yöntem değildir. Aksine, kilerde yiyecek arayan fareler gibi, tıpkı tarihten, kendilerini ve işgüderi oldukları ideolojiyi haklı kılacak argümanlar arayan kimi tarihçilerin kullandığı eklektik ve seçmeci yöntemdir. ‘Marksistler’ de Marx’ın metinleri arasında, kendi önermelerini destekleyecek ve ötekilerin önermelerini de yanlışlayacak satırlar, pasajlar ararlar. Oysa bulup bulabilecekleri her şey, 19. yüzyılda olup bitenlere dairdir; hem ampirik hem de teorik anlamda… Kuramların ve kuramsal açıklamaların genelliği yukarıdaki cümlenin hükmünü ve geçerliliğini ortadan kaldırmaz.