"İhlâl" ve Sanatta Nesneleştirme

“İHLAL” ve SANATTA NESNELEŞTİRME
Atalay GİRGİN*

Sanat, bir nesneleştirme etkinliğidir. Nesneleştirmenin olmadığı bir yerde, sanat dahil, hiçbir etkinlik gerçekleştirilemeyeceği gibi, varolanlar evrenine katılabilecek hiçbir ürün de yaratılamaz. Ancak sanat, herhangi bir nesneleştirme etkinliğine de indirgenemez; öte yandan sanatın farklı alanlarındaki nesneleştirme etkinlikleri de birbirine...

Sanatın içerisinde yer alan tekil etkinlik türlerinin her birinde, onların kendilerine özgü nesneleştirme biçimleriyle, varolanlar dünyasına katılan yeni varolanlar yaratılır. Örneğin; edebiyatın, neredeyse her türünde, esas olarak anlama ve yeniden anlamlandırmalara, çağrışımsal, betimsel, imgesel anlatımlara dayalı olarak yeni varolanlar yaratılırken; görsel sanatlarda, sanatçının görme biçiminden hareketle, anlamın ve mesajın, gösterme biçimlerindeki farklılıklarla dışavurulduğu yeni varolanlar konulur ortaya...

İşte “İhlâl” de, teknik olarak Marlene Dumas’tan etkilenme izleri taşısa da, gösterme biçimindeki farklılıkla, kendi alanında bir nesneleştirme etkinliği olarak gerçekleşmiştir. “İhlâl” ne mi?

“İhlal”; ressam Arzu Başaran’ın resim sergisinin adı. Ama aynı zamanda o, serginin kendi bütünselliğinde bir nesnenin adı... Estetik bir nesnenin, estetik bir realitenin...

Platon’un “ideal devlet”inden, başta sanatçısı olmak üzere, tüm ilgililerini kovdurtabilecek bir etkinlik olan “İhlal”, başlangıcından itibaren, hem haber hem de köşe yazıları düzeyinde, özellikle günlük gazetelerde geniş yer buldu. Nesneleştirilip, nesne olarak sunuldu; haber ya da değerlendirme düzeyinde...

Arzu Başaran’ın, bir sanatçı duyarlılığı ve yaratıcılığıyla nesneleştirip, bir nesne, estetik bir nesne olarak alımlayıcı için ortaya koyduğu yapıtlarını içeren sergisini ve onun temasını, birçok köşe yazarı ve gazeteci, kendi bulunduğu yerden, kendi bakışına, görme ve anlama, anlamlandırma ve gösterme biçimine göre nesneleştirerek, yeni nesneler ürettiler okuyucuları için.

Ancak “İhlal”in, özellikle gazeteci alımlayıcılarınca nesneleştirilmesine ve sonrasında da okuyucularına bir nesne olarak sunuluşuna damgasını vuran başat unsur, köşe yazılarından haberlere dek; genelde estetik değerler ve değerlendirmeler içeren estetik yargılar değildi. Neden? Muhtemeldir ki, sergiyi ziyaret eden diğer alımlayıcılar için de geçerlidir bu durum ve akabinde aynı soru... Yani “Neden?..”

Oysa, genelde kabul gören yaklaşıma göre, her sanat eseri ya da aynı türden tek tek sanat eserlerini içeren bir sanatsal etkinlik, estetik bir değerlendirmeyi ve estetik yargıları gerektirir. Bu yargılar, estetik açıdan hangi değerleri içerirse içersin, üzerinde tartışılır olsa bile, yadırganmaz. Çünkü bilinir ki, estetik yargılar özneldir. Hem sanatçı hem de alımlayıcı (izleyici/dinleyici/okur v.b) için geçerlidir bu...

Sanatçının, yaşadıklarını ya da gerçeklikleri anlamlandırışı, onun kendi bireyselliğinin düşünsel dehlizlerinde gerçekleşir. Bu anlamlandırma yaşantılara, nesnesine ya da gerçekliğe nedenli uygun olmaya, onu nedenli “tam” ve “doğru” aktarmaya çalışırsa çalışsın, bunu bildiriş biçiminden, geneldeki üslubuna ve imleyişine kadar birçok alanda, kaçınılmaz bir biçimde sanatçının öznelliğidir arz-ı endam eyleyen... Çünkü bunu karakterize eden, sanatçının, an’ın ya da geçmiş yaşantıların kendisinde bıraktığı izleri, imgeleri, tasnif edip, gerektiğinde yeniden anlamlandırıp tasarımlayarak, bildirim haline dönüştürme, dışsallaştırma sürecindeki düşsel ve düşünsel halet-i ruhiyesidir. Ki bunun bildirim boyutu aslında, hem özel olarak sanatta hem de genelde, görme ve gösterme biçimiyle birlikte nesneleştirme konusudur.

Nesneleştirmenin Kaçınılamazlığı

Sanattan bilime, dinden felsefeye dek, insanın hangi etkinlik alanında olursa olsun; betimleme, tanım, yargı, değer, v.b ifadeler içeren her bildirim nesneleştirilmiş olana ilişkindir. Nesneleştirilmemiş olan, “şey”liğiyle kaim olan hiçbir şeye ilişkin bildirimde bulunulamaz. Nesneleştirmek, özne konumuna haiz insanın ya da varlığın, her daim bir nesneyle, en azından düşsel, düşünsel, duygusal ya da bedensel boyutuyla olumlamanın ya da olumsuzlamanın olası farklı biçimlerini içeren bir ilişki kurmasını gerektirir. İster düşsel, düşünsel bir varlık olsun, isterse bilincimizden bağımsız olarak varolan gerçek bir varlık olsun, ilişki kurulmamış olan hiçbir şey nesneleştirilemez. Çünkü “Nesneleştirmek, bir varolana yönelmeye işaret eder.”1
Bu anlamda da, kalıtsal ve birikimsel düzeyde tüm insan başarımlarının ifadesi olan kültür, tarihsel ve güncel boyutuyla, zamanın ve mekanın dününde ve şimdisinde yer alan ve yalnızca insanın nesneleştirdiklerini ve diğerleri için bir nesne olarak ortaya koyduklarını ya da koyabildiklerini içerir. Ki onun içerisinde insan tarafından nesneleştirilmeyen, kendiliğinden nesneleşen, hiçbir şey yoktur. Çünkü, insan dahil, herhangi bir varlığın kendi başına, kendi kendine “nesneleşme”si söz konusu değildir. Dolayısıyla ortada bir “nesneleşme sorunu” ya da gerçekliği değil, bir nesneleştirme sorunu ve gerçekliği vardır.

Nesneleştirmek genelde, düşünen her canlı varlığın, özelde ise düşünen bir varlık olarak insanın, biyolojik anlamda yaşamını sürdürebilmesinin bile temel koşuludur. Bundan dolayı nesneleştirme kaçınılmazdır. Çünkü nesneleştiremediği sürece, biyolojik yaşamını bile sürdüremeyecek bir varlık olan insan, yeryüzündeki ve doğa karşısındaki tüm başarımını bu etkinliği ve yeteneğiyle gerçekleştirir. Dolayısıyla, nesneleştirmenin temelindeki koşul düşünmektir. Düşünme etkinliği ise bir nesneleştirme etkinliğidir; fiili ve potansiyel boyutuyla birlikte... Bu iki boyutuyla, insanın düşünmesinin ve dolayısıyla nesneleştirmesinin belirlenmiş bir sınırı yoktur. O her şeyi düşünebilme yeteneğiyle önce potansiyel sonra da gücü ve olanakları ölçüsünde fiilen nesneleştirerek, başkaları için nesne haline getirebilen, nesneler üretebilen bir varlıktır.

Nesneleştirmenin potansiyel boyutun dışına çıkmaması/çıkamaması, başka insanlar için bir nesne kılınmaması, onun görsel, yazınsal ya da dilsel boyutta dışsallaştırılmamış, bir düşünceye, bir davranışa dönüştürülmemiş olması demektir. Varlığın çok yönlü ve çok boyutlu oluşunun ya da insanın, onu düşünme, bilme, anlama, kavrama, anlamlandırma, açıklama ve onunla bir biçimde bağ kurma etkinliğinin çok farklı biçimlere bürünmesinin, nesneleştirmenin kuvveden fiile dönüşmesinde, birbirinden farklı ve değişik bilgi türlerini, bildirme etkinliklerini olanaklı kıldığı bir hakikattir. Ki dünden bugüne bilimsel, dinsel, sanatsal, felsefi, v.b düşünmeden, bilgiden, etkinlikten söz ediyorsak, bunun en önemli nedeni de budur.

Nesneleştirme Sorunu, Görme Biçimlerinin
Farklılığı Sorunudur

Sanattan siyasete, dinden bilime dek, hangi alanın damgasını taşırsa taşısın, hangi bilme ve bildirme etkinliği alanında olursa olsun, nesneleştirme, insanın, geçmişten bugüne, bulunduğu en küçük alandan başlayarak, tüm yeryüzünü, adım adım evreni, düşünsel, duygusal ve bedensel boyutuyla üretim ve tüketim zincirine eklemleyerek; kendini var kılma, kendisi gibi olanları koruma, yaşatma, mutluluk ve refahını sağlama ve aynı zamanda da biçimlendirme eylemliğini içerir. Hem kendisi gibi olanlara hem de ötekine yöneliktir bu biçimlendirme eylemliliği... Bu ise, dünya-evrensel bir boyutta içerisinde yaşanılan ekonomik, sosyal, siyasal, kültürel v.b koşullarda, varolanın nesneleştirilmesinde farklı görme ve gösterme biçimlerinin ortaya çıkışının kaçınılamazlığına delalet eder. Ki bu, burada özel olarak üzerinde durmayacak olsam da, siyasal ve ideolojik bir sorundur. İktidar ve karşı-iktidar sorunudur; ölmenin ve öldürmenin meşruluğu sorunudur ve ilh...

Farklı görme ve gösterme biçimlerinin kaçınılmazlığı, aynı nesnelerin, aynı bilme ve bildirme etkinliği alanı açısından bile olsa, farklı kişiler tarafından, onların nereden, nasıl ve nereye, niçin baktıklarına bağlı bir biçimde çok değişik, hatta birbirine karşıt olabilecek düzeyde nesneleştirilmelerini de olanaklı kılar. İşte, yanılsamalı bir biçimde ifade edilen ve gerçeklik addedilen “nesneleşme” sorununun değil, aksine bir nesneleştirme sorununun varlığına delalet eden durumun nedeni de budur.

İnsan hem kendini hem de ötekileştirdiğini, zamanın ve mekanın herhangi bir yerinde ve herhangi bir anında, salt düşünsellik düzeyinde kalarak ya da dışsallaştırarak nesneleştirebilen ve dolayısıyla ötekileştirdiğince de nesneleştirilebilen bir varlıktır. Ötekileştirilen ve görme biçimlerindeki farklılık girdiğinde işin içine, nesneleştir(il)me çetrefilleşir ve bir sorun olarak karşımıza çıkar. Ama bu, içerisinde yaşanılan toplumsal gerçeklik koşullarında ve ötekileştirdiklerimizce ötekileştirilebilir olduğumuz koşullarda da kaçınılmazdır.

“Görme Biçimleri” adlı kitabında John Berger, “Bir şeyi gördükten hemen sonra, aynı zamanda kendimizin görülebileceğini de fark ederiz. Karşımızdakinin gözleri bizimkilerle birleşerek görünenler dünyasının bir parçası olduğumuza bütünüyle inandırır bizi.
Karşıdaki tepeyi gördüğümüzü kabul edersek o tepeden görüldüğümüzü de kabul etmemiz gerekir. Görüşün iki yanlılığı konuşmanın iki yanlılığından daha baskındır. Çoğu zaman konuşma bu görme-görülme işlemini dile getirme çabasıdır. “Sizin her şeyi nasıl gördüğünüz”ü benzetmeyle ya da doğrudan açıklama çabanızla, “onun her şeyi nasıl gördüğü”nü anlama çabanızdır”2 der. Bu “görme-görülme” ilişkisi en azından potansiyel düzeyde bir nesneleştirme ve nesneleştirildiğini bilmedir. Konuşma ise, nasıl görüldüğünüzü, bir başka deyişle öteki tarafından nasıl nesneleştirildiğinizi anlama çabası...

Nesneleştirilmenin sorun olarak görüldüğü, “nesneleştiriyor” diye ötekine ya da herhangi bir varlığa itiraz edilmeye, eleştiri yöneltilmeye başlandığı an, aslında yapılan nesneleştirmenin kendimizinkiyle uyuşmadığını, çeliştiğini, çatıştığını fark ettiğimiz andır. Bunun sorun olarak kavrandığı ve ardı sıra eleştirinin olabildiğince üst perdeden dile getirildiği, neredeyse yegâne nesneleştirme, insanın nesneleştirilişidir. Oysa her insan, bulunduğu yere, konuma, o an ki halet-i ruhiyesine ve ilişki biçimine göre, bazı anlarda nesneleştirmek kadar nesneleştirilmekten de haz alır. Örneğin, aşk ilişkisinde...

Aşk, özne/nesnelerin birbirlerini nesneleştirdikleri bir ilişkidir. Aşk’ın tarafları, birbirlerini olumlu değerler ve niteliklerle nesneleştirirler ve kimsenin itirazı, eleştirisi yoktur buna; hatta hoşlarına gider. Ancak, aşk’ın hükmünü tarih kılan bir terk ediş ya da terk ediliş ya da bir ihanet arz-ı endam eylemeye görsün, bu kez tarafların nesneleştirmeleri, en hafifinden birbirlerini rahatsız, huzursuz edecek denli acımasız, nefreti ve öfkeyi tetikleyen; geçmişte yaşanan ve birlikte ürettikleri, paylaştıkları tüm güzellikleri çiğneyip geçen, unutturuveren, bir boyut kazanır. Ki hiç kimse istemez, kabullenemez bu tür bir nesneleştirilmeyi... Çünkü neredeyse tüm olumsuz değer ve nitelikler yüklenir insana. Bu nesneleştirme, kişi olarak insanın değeri ve değerlerine aykırıdır.

Nesneleştirmenin, yukarıda ve örnekte belirtilenlerle birlikte, olumlu ve olumsuz anlamda değer ve nitelikler atfetmeyi içerdiğini kavradığımızda, “nesneleştirilmiş” olmaya itirazın, eleştirinin asıl nedenini de anlamak mümkün hale gelir. Sorunun, eleştirinin, asıl olarak insanın nesneleştirilişi temelinde dile getirilmekte oluşunu da dikkate aldığımızda, karşımıza ayan beyan çıkan şudur: Değer ve değerler sorunu. Bir başka deyişle sorun, yani “insanın nesneleştirilişine” eleştirinin, itirazın nedeni, “insanın değeri ve değerleri”3 sorunudur.

Ancak sorun, bu boyutta ve temelde ele alınıp değerlendirilmesi, tartışılması gerekirken, itiraz ve eleştiri, yanılsamalı bir biçimde, insanın önemli bir vasfı olan nesneleştirmeye ve nesneleştirilmeye yöneltilmiştir. Ki aslında yapılması gereken eleştiri ve itirazın, nesneleştirmeye ya da zamanın ve mekânın herhangi bir anında ve yerinde nesneleştirilişe değil; aksine bunun hem genel olarak “insanın değeri ve değerleri”ne, hem de özel olarak söz konusu edilen “a” ya da “b” bireyinin “değeri ve değerleri”ne uygun olup olmayışı temeli üzerinde yükselmesi ve ona yönelik olması gerekir.

Güzelin ve Çirkinin Ötesinde Bir “İhlal”
Söyleşilerinde “Çocukların nesneleştirilişi” gibi ifadeleri kullansa da, Arzu Başaran’ın “İhlal” adlı sergisini ete kemiğe büründüren, onun görme biçimine, değerlerine, düşüncelerine de bağlı olarak, genelde insanın, özelde ise çocuğun “değeri ve değerleri”ne aykırı bir biçimde nesneleştirilmiş oluşudur. Ve Başaran, bu noktada itirazını, eleştirisini, kendi görme ve gösterme biçimi ekseninde, farklı bir nesneleştirmeyle, alımlayıcılarının önüne, “İhlâl” adlı bir estetik nesne, estetik bir realite olarak koymuştur. Arzu Başaran, serginin başlığını “İhlâl” olarak belirleyiş gerekçesini, “Hem hak ihlalinin altını çizmek hem de sergiyi oluşturan resimlerin izleyicide bırakacağı huzursuzluk, rahatsızlık daha da önemlisi yüzleşmeyi sağlamak” diye belirtir. Aslında, Başaran’ın cümlesinin “hem de” ile başlayan ikinci kısmı da bir ihlâldir. Ama bu, “İhlâl”in ihlâlidir; alımlayıcısına yönelik, düşündüren, sorgulatan, huzursuz eden, vicdanen yüzleşmeye zorlayan bir ihlaldir.

Her nesneleştirme bir ihlâl olmasa da, her ihlâl, her koşulda bir nesneleştirmedir. An’da gerçekleşebileceği gibi, an’dan başlayarak, geçmişe de geleceğe de dönük olabilir. Bundan dolayı, genel de İhlâl; öznenin, ötekileştirdiğini ya da ötekiler için herhangi bir varolanı, kendi düşünceleri, inançları, ihtiyaçları, çıkarları, beklentileri, yaptığı iş ve amacı ekseninde, görme biçimiyle başlayan, gösterme biçimiyle şekillenen, tüketime, manipülâsyona ve/ya da yeniden üretime dönük “yeni” bir nesne olarak, görsel, düşünsel, duygusal, bedensel düzeyde ortaya koyuşu veyahut da onu tüketişiyle, kullanışıyla tamamlanan bir nesneleştirmedir. Ki öznenin, herhangi bir varolanı görüşünü, görme biçimini başat düzeyde etkileyen ise, düşünceleri ve inançlarıdır. “İhlâl”in ressamı Başaran için de geçerlidir bu... Keza Başaran’ın, bir insan ve bir sanatçı olarak “değeri ve değerleri”, gösterme biçimine de damgasını vurur, kaçınılmaz olarak...

“İhlal”in ihlalini güzelin ve çirkinin ötesinde, yani estetik değerler içeren estetik yargıların ve değerlendirmelerin ötesinde alımlamaya, anlamaya ve anlamlandırmaya neden olan ise, onun konusu bağlamında çocuğun “değeri ve değerlerini”, eleştirel bir biçimde düşünsel ve duygusal olarak yeniden ürettirmeye; alımlayıcısını vicdanen yüzleşmeye, hesaplaşmaya zorlayarak, fark ettirmeye yönelik olmasıdır. Burada belirleyici öneme haiz olan ise Başaran’ın gösterme biçimidir. Sanatçının gösterme biçimini, herhangi bir insanın gösterme biçiminden ayırmak gerekir. Sanatçı, duyarlılığını ve yaratıcılığını herhangi bir işi yapabilme becerisiyle birleştirip, estetik bir ürünü, yaratıyı ortaya koyabilen insandır. Onun duyarlılığı görme biçiminde içselken, yaratıcılığı, anlamlandırışı, imleyişi, farklılığı, özgünlüğü, özellikle görsel ya da plastik sanatlarda, gösterme biçiminde dışsallaşır. Ki “İhlal” duyarlılığın ve yaratıcılığın, içerik ve biçim olarak bütünleştiği bir estetik etkinlik olarak alımlanır.

Arzu Başaran, genel olarak “İhlâl”de, özel olarak ise çizgi ve lekelerden oluşan tek tek resimleri ve desenlerinde, duyarlılığın ve yaratıcılığın, içerik ve biçimin bu bütünselliğini sağlarken; Platon’ca lanetlenebilecek, sanatçılığı yadsınabilecek bir eyleyişi gerçekleştirir. Onun resimlerindeki, desenlerindeki çocuklar, muhtemeldir ki, her şeyin bir ideasının yer aldığı Platon’un idealar dünyasındaki “çocuk ideası”ndan çok uzaktır. Başaran’ın çocukları kimi zaman ağızsız, gözsüz, burunsuzdur; kimi zaman dudaklarına bir tebessüm tutunmuşken, gözleri belirsiz olandır; kimi zaman, şiddetin izini taşıyan kırık dişleriyle, kanayan ağızlarıyla dururlar alımlayıcısının karşısında... Neredeyse hepsinde de yaralayan, kanatan bir hüznün, acının; yoksunluğun, “değeri ve değerleri” çiğnenmişliğin, yoksayılmışlığın dışavurumu...

Bu dışavurumun karşısında, ahlaki, sosyal ve insani olan ayağa kalkarken, estetik değerler ve yargılar paranteze alınır elbette. “İhlâl”in, salt güzelin ve çirkinin, salt iyinin ve kötünün, salt doğrunun ve yanlışın ötesinde olmasının da nedenidir bu... Çünkü Arzu Başaran, bir şeyi, önemli ama unutulan ya da anımsanmak istenmeyen bir şeyi anımsatır alımlayıcısına : Sosyalleştirdiğin her şeyden sorumlusun, hem de ömrünün sonuna dek4.

Sosyalleştirdiklerimiz ise çocuklar, çocuklar, çocuklar... Gözlerimizi, kendi gözlerimiz kılamadığımız sürece, “değeri ve değerleri”yle görüp kavrayamayacağımız çocuklar...

* Felsefe Öğretmeni; http://atalaygirgin.blogspot.com
1 Dr. Çetin Veysal, Nesneleşme ve Özgürleşme Sorunu Üzerine, sy.9, Tekağaç Yayınları, 2005.
2 John Berger, Görme Biçimleri, sy. 9, Metis Yayınları, 2003.
3 İoanna Kuçuradi, İnsan ve Değerleri, Türkiye Felsefe Kurumu , 1998.
4 Bu ifadeyi İ. Kuçuradi’nin yazdığı şu satırlardan esinlenerek yazıyorum. İ. Kuçuradi, “Çağın Olayları Arasında” adlı kitabında şöyle der : Saint-Exupèry’nin Küçük Prens’ini okumuş olanlarınız, Küçük Prens’in tilkiyle evcilleştirme konusundaki konuşmasını anımsayacaklardır. “Evcilleştirmek ne demek?” diye inatla soran Küçük Prens’e tilki, “evcilleştirmek bağlar yaratmak demektir” diye karşılık verir ve bu bağların nasıl yaratıldığını anlattıktan sonra, şunu ekler : “ ama insanlar bu hakikatleri unuttu. Evcilleştirdiğin her şeyden sorumlusun, ömrünün sonuna dek.” Çağın Olayları Arasında, sy. 10, Ayraç Yayınevi, 1997.