14 Aralık 2010

Tahsin Yücel'in GÖKDELEN'i Üzerine

Ütopik, Siyasal ve Felsefi Bir Roman :
GÖKDELEN
              
 Atalay GİRGİN*

                                                      “Adalet güçlülerin ayrıcalığıdır.”

Türkiye Cumhuriyeti 149. yaşının ilk aylarını geride bırakıp 150’sine doğru ilerlemektedir. Aylardan Şubat’tır. Ve Şubat’ın 17’si... Gökdelen’in İstanbul’undaki, “25-C sayılı ve pembe renkli gökdelenin doksan sekizinci katındaki Tezcan Avukatlık Kurumu”nda, “Yani” der Can Tezcan, karşısındaki Temel Diker’e, “her yer eşit, her yer eşdeğer olsun istiyorsun, öyle mi?”
        
“Evet, öyle...” diye yanıtlar Niyorklu Temel1. Avukatı Can Tezcan’ın sözcükleriyle formülleşiverir Niyorklu’nun düşü... Her elmanın kurdu kendi içindedir, derler ya; içten içten yer ve çürütür elmayı. Ya düşün, düşlerinki...? Elmanın düşü kurt mudur, bilinmez. Ama muhtemeldir ki, elma kurdunun düşü elmadır; içinde sonsuza dek, hiçbir tehlikeyle karşılaşmadan yaşayacağı ve sonsuza dek tüketemeyeceği, çürümeyen bir elma... Ya insanın...? Her insan aynı şeyi mi ister, aynı şeyi mi düşler?

Her insanın düşü, düşleri vardır. Ama her insanın ütopyası yoktur. Düşler, insanlar kadar çoktur, ütopyalar azdır ve bundan dolayı, her ütopya bir düştür, ancak her düş bir ütopya değildir. Tıpkı Niyorklu Temel’inki gibi...

Ütopyalar siyasaldır

 

Her yerinin eşit, her yerinin eşdeğer kılındığı bir dünyayı, bir ülkeyi, bir kenti, kim, neden ister? Ya da kim, neden istemez? Dahası, mümkün müdür böylesi bir dünya, bir ülke, bir kent yaratmak? Kuşkusuz ki, insan tasarımlayabilir, düşleyebilir bunu. Ama bu, bir ideal varlık, bir istenen ütopya olmaktan öte geçmez. Ondan öte değer taşımaz. Çünkü ütopyaların değeri ve önemi,  bütünsel olarak gerçekleşebilirliğinden, gerçekleştirilebilirliğinden  çok, düşselliğinde, düşünselliğindedir; düşünülebilmiş olmasındadır. Ve onların gerçekliği yoktur, değişmezler; zamansız ve mekansızdırlar, tüm ideal varlıklar gibi... 

        
        
Öte yandan, her ütopya; varolan, yazarınca tanık olunan bir toplumsal ve siyasal gerçeklikten hareketle tasarımlansa da, hiçbir ütopya, toplumsal ve siyasal varlığın dününe ya da şimdisine yönelik bir anlatı değildir. Anlatım dili, söylem biçimi, hangi zaman dilimini kapsıyor olursa olsun, onun yüzü daima geleceğe dönüktür; ya olması isteneni nesneleştirir ve anlatır ya da olmasından korkulanı, istenmeyeni... İstenen ütopyalardan Platon’un “İdeal devleti”, Fârâbi’nin “Erdemli Kent”i ya da “El-Medinetü’l-Fâzıla”sı, Campanella’nın “Güneş Ülkesi”, Thomas More’un “Ütopya”sı için geçerli olduğu gibi; istenmeyen, “korkutucu ütopya”lardan Aldous Huxley’in  “Yeni Dünya”sı, “Cesur Yeni Dünya”sı, George Orwel’in “1984”ü için de geçerlidir bu...

        
Yukarıda belirtilen ütopyalardan, Platon ve Fârâbi’ye ait olanlar, felsefi düşünmenin ve bilginin gereği olarak, kuramsaldır. Diğerlerinden ilk ikisi kuramsal olmaktan çok, anlatı özelliği nedeniyle ‘edebi’ olarak nitelenebilecekken; diğerleri, bir roman olarak düşünülüp nesneleştirilmiş, “edebiyatlaşmış felsefe”yi içeren edebi ütopyalardır. Ancak ister kuramsal olsun isterse edebi, her ikisinin de varoluş nedenleri, tasarlayanlarının yaşadığı zamanın şimdisinde olup bitenlerdir. Bu nedenle tüm ütopyalar, varolan toplumsal ve siyasal düzene yöneltilmiş birer itirazdır. Ki “istenen ütopya”lar için, ‘itiraz’ sözü hafif kalır. Çünkü onlar, olup bitenler karşısında salt eleştirel bir tutumdan, gidişatın vahametini dile getirmekten ötesine geçip, varolanı yadsıyan yeni bir toplumsal-siyasal düzen  tasarımı olarak çıkarlar ortaya. Yazarlarının değiştirmek istemeyi düşünüp de değiştiremeyişlerinin çaresizliği, aczi ve tekbaşınalığıyla, yalnızca birer istenen olarak vücut bulurlar. 16.yy. İngiltere’sinde, Thomas More, “Benim ideallerime göre yönetilen bir ülke ve bu idealleri gerçekleştiren insanlar hakkında bir kitap yazmak istiyorum.” der dostu Peter Gilles’e ve ekler: Ama böyle şeyleri İngiltere’de yazmak tehlikeli2. Çünkü ütopya, siyasal bir metindir ve More, bilincindedir yazacaklarının.
        
         “Korkutucu” olarak nitelenen, istenmeyene, olmasından korkulana işaret eden ütopyalar ise, “istenen ütopya”lar gibi, birer ideal toplumsal-siyasal düzen tasarımı olarak ortaya konulmamışlardır. Bu ütopyalar, kendilerine konu edindikleri alandan ya da sorundan hareketle, varolan toplumsal-siyasal düzendeki gelişmelerin, insanı ve toplumu hangi vahim noktalara doğru sürüklemekte olduğunu ve onları nasıl bir geleceğin beklediğini anlatır. Kaçınılması gereken bir gelecek tablosu çizer. Orwel’in “1984”ünde yapılan da, Huxley’in “Yeni Dünya”sı ve “Cesur Yeni Dünya”sında anlatılan da budur. Ki bu varolan düzene karşı yöneltilen siyasal bir eleştiri, siyasal bir itirazdır. Ancak, her siyasal eleştiri, her siyasal itiraz ütopya olmadığı gibi, her siyasal roman da ütopya değildir. Ama tersi doğrudur bunun... Yani her ütopik roman, aynı zamanda siyasal bir romandır; içselleşmiş bir felsefi kavrayış ve anlamlandırışla biçimlenen... Çünkü bu tür romanlarda yazarın siyasal-ideolojik, toplumsal, sınıfsal tercihleri, dünya görüşü, felsefi yaklaşımı, v.b., diğer eserlerinden çok daha açık bir biçimde kendini gösterir. Bunun temel nedeni, her eleştirinin, her sorma, sorgulama etkinliğine dayanan anlama ve yeniden anlamlandırmanın çok yönlü kabullerden hareketle yapılmasıdır. Ki bu da kaçınılmazdır; çünkü her insan bir kabuller varlığıdır.

        
“Korkutucu” ütopik/siyasal romanlar, öncelikle, yaşanan gerçekliği ve ondaki gelişmeleri, gidişi, bir sanatçı duyarlılığıyla kavrayan, sezen ve düşündüğü olası sonuçlar karşısında da insan ve toplum için endişe duyan, dehşete düşen  yazarların, kendi içlerinden yükselen canhıraş bir çağrı çığlığıdır; kendi sezdiklerini sezdirmek, kendi kavradıklarını kavratmak isteyen... Bunu da hem  edebiyatın hem de özel olarak romanın neliği gereği,  düşünsel olanı, duygusal, estetik bir duyarlılıkla; duygusal ve estetik olanı da düşünsel bir tutarlılıkla ortaya koyarak, tasarladıkları tek tek roman kişileri, olayları ve onlar arasındaki ilişkiler üzerinden gerçekleştirmeye yönelirler. Korkutucu ütopik romanlar, varolanı soran, sorgulayan ve eleştirel bir düşünüşle kavrayıp anlamlandırarak anlatan bir aklın, düşündürmek ve fark ettirmek isteyen  ürünleridirler. Bu romanların zamanı ve mekanı yaşanmamış ve ulaşılmamış, olayları daha gerçekleşmemiş olduğundan olsa gerek, yazarlarının içindeki çığlığın canhıraşlığına inat, onlar usulca, çekingence “bir şeyler yapmalı!” derler, “hem de hemen şimdi!”. Çünkü, her türlü eylemin yegâne zaman dilimi şimdi’dir; ne dündür ne de yarın... 

Ama kimse gitmez bu çağrının peşinden... Birilerimiz okusa da, ardından kaldırıp kitaplığımızdaki okunmuş kitapların arasına yerleştiriveririz onları. Kulak vermeyiz çağrıya... En iyi ihtimalle, birkaç gün sözünü ederiz, dostlarımıza-arkadaşlarımıza, sohbet sırasında yeri gelir de anımsarsak elbette... Soralım kendimize : Çağrılarına uyup onların (örneğin “1984”ün), daha ötesini yapmış olsaydık, Orwel’in romanında işaret ettiği, göstermek istediği toplumdakinden kat be kat yetkin, estetize edilmiş ve içselleştirildiği için de meşru görülen denetim koşullarında yaşıyor olur muyduk?  Yanıtınız ne olursa olsun; siz siz olun, eğer okuduğunuz, “korkutucu” bir gelecek tasarımı çizen ütopik bir romansa, “altı da üstü de bir roman işte!” deyip geçmeyin... Ki Gökdelen için de geçerli bu...

             Romanın iki temel boyutu


Tahsin Yücel’in Gökdelen’i ütopik bir roman. Yargının özelleştirilmesi ana teması ekseninde kavranıp anlamlandırılmış olsa da, o, bundan daha öteye uzanan  bir anlam zenginliğine ve derinliğine sahip. Bunu sağlayan ise romanın felsefi ve siyasal boyutları. Ki açık ya da örtük bir biçimde felsefenin ve siyasal yaklaşımın varlığı, istenmeyene, kaçınılması gerekene işaret eden her korkutucu ütopik romanın vazgeçilmezidir.  Keza istenen ütopyaların da...                  
        
        
Roman kahramanlarından Avukat Can Tezcan’ın karabasanıyla başlayan Gökdelen’deki olup bitenler, 2073 yılının İstanbul’unda gerçekleşiyor. Yaşanmamış; yaşanıp yaşanamayacağı bilinmeyen bir yıl ve bir mekan. Ama tesadüfen seçilmiş bir yıl değil 2073. O, Türkiye Cumhuriyeti’nin 150. yılına işaret ediyor. 150. yılında, illerinin sayısı 115’e ulaşmış, ama sahilleri bile özelleştirilip satılmış ve yöneticilerinin, satılabilecek yeni bir şeylerin arayışında olduğu  bir ulus-devletin varlığını bildiriyor, hissettiriyor Gökdelen. Ve Avrupa Birliği’nin, Türkiye Cumhuriyeti 30. ve sonuncu üye olamadan dağıldığını da... Türkiye’nin, bir buçuk asrı geride bırakırken, hala ABD’nin uydusu olmaya devam ettiğini de... “kavramların en saygınının yasak kavramı olduğunu”(sy. 98) da... Romanda yer alan bu ve benzeri unsurlar, kimilerince birer ayrıntı gibi algılanıp geçilse de,  Tahsin Yücel’in, içerisinde yaşadığı gerçekliği ve buradan hareketle de geleceği hangi siyasal ve ideolojik kabuller üzerinden kavramakta ve anlamlandırmakta olduğunun apaçık işaretlerini sunuyor okura.

        
Yücel’in siyasal ve ideolojik kabulleriyle koşullanan, itiraz ve eleştirilerinin üzerinde yükseldiği zemin ise, yaşadığı ve tanıklık ettiği insan ve toplum gerçekliğidir. Ki bu gerçeklik, toplumsal ve kültürel çürüme ve yozlaşmanın, değer erozyonunun, insan dahil, tüm toplumsal kurumları ve ilişkileri, kendi sarmalına alıp, nasıl savurmakta, yozlaştırmakta olduğunu göstermektedir. Ama, kendilerini evle iş arasındaki yaşama hapsetmiş, fasit bir daire içerisinde dönüp duran insanlar, ne denli kitap, gazete,dergi, v.b okuyor, televizyon izliyor, radyo dinliyor olsalar da, bu gerçeklikte olup bitenleri görememektedir. Roman kişilerinden Can Tezcan ve eşi Gül Tezcan’ın durumu buna örnektir. Kendi kurulu düzenlerinin gelgitleri, sorunları içinde, kendilerini dış dünyaya kapattıkları sürece, Elias Canetti’nin “Körleşme”sinde anlatıldığı gibi körleşmektedirler. Onlara, “göğe çekildiniz artık,” der Rıza Koç, “evden işe, işten eve de havadan, uçakla gidiyorsunuz çoğu zaman; kısacası, siz artık bu ülkede yaşamıyorsunuz.”(sy. 94) Toplumsal gerçeklikte yaşananları görüp, anlayabilmeyi, nedenlerini sonuçlarını kavrayabilmeyi, salt okuyarak sağlayamaz insan. Okumanın yanı sıra, kitaplardan başını kaldırıp, yaşanan gerçekliğe bakabilmeyi; baktığı yerde de, toplumsal gerçekliğin ve ilişkilerin tüm giriftliğine rağmen görebilmeyi, nedenlerini, nasıllarını, niçinlerini sorup sorgulayarak anlamayı başarması gerekir. Dahası, gördüğünü sandığının, kendisine gösterilmek istenen bir gösterilen mi olup olmadığını seçebilmesi de... Gözlerini kendinin kılarak, kendi gözleriyle görüp algılayabilmesi gerek...

          
İşte Tahsin Yücel, şimdi’nin tanık olduğu verilerinden hareketle, hem insanın nasıl “körleşmekte” olduğuna işaret ederken, hem de her geçen gün insanların, sömürülme şansı bile bulamadan ömürlerini tükettikleri bir geleceğe doğru sürüklenmekte olduğunu da anlatıyor Gökdelen’de. İşsiz bile sayılmayan “yılkı adamları”, ülkenin doğal bitki örtüsünü yitirmiş dağlarında, ovalarında yiyecek bir şeyler peşinde sürüler halinde dolaşırken; bir iş bulabilme umudu ya da sömürülme şansına sahip olabilme ayrıcalığı, en az birkaç üniversite bitirmiş ya da bitirebilecek ekonomik olanağı olanlar için söz konusu... Ki bu da, aday adaylığı kazandıran bir ihtimal yalnızca... İhtimalin ağırlığına katlanamayan, öğretmenler, mühendisler, vb., “yılkı adamları”na katılırken, iş bulma umudu olmadığı halde kentlerde kalanlardan bazıları ise, buna çocuklar da dahil, bedenlerini sunmaktadırlar pazara... Sistemin mantığı acımasızca işlemektedir : İnsan, satılabilecek ve pazarda alıcısı olan bir şeyi olduğu sürece değerlidir. Ama bununla yetinmez sistem : İnsan, yaşamını korumak istediği sürece, alıcısı olan bir şeye sahipse eğer, onu satmalıdır da... Hangi değerler adına olursa olsun, “ben satmıyorum” diyemezsiniz. Diyene ise, emekli öğretmen Hikmet beyinki gibi bir son hazırlayıverir sistem...

        
Bunun temel nedeni ise, kapitalist sömürü düzeni ya da Yücel’in deyişiyle ülkede varolan “anamalcı” düzen... “Anamalcı”lık, salt ekonomik değil, aynı zamanda sosyal, siyasal, ideolojik, kültürel, vb. boyutlarıyla varolan bir düzen... Ulaştığı herhangi bir şeyi, alınır satılır kılabildiği, ranta, kâra dönüştürebildiği sürece değerli sayan bu düzen, ülkenin yer altı ve yer üstü kaynakları dahil, “değerli” sayılabilecek  her şeyini metalaştırmaktadır. Ki Gökdelen’in kahramanlarından Can Tezcan, bu “anamalcı” düzene hizmette birbirleriyle, neredeyse  yarış içerisinde olan ülke yöneticileri için ise, “bunca yıldır bu ulusun nesi varsa, hepsini özelleştirdiler, maden, orman, ırmak, liman, fabrika, hastane, üniversite, ilkokul, her şeyi, her şeyi sattılar haraç mezat, bir anaları kaldı satılmadık, sattılarsa da ben bilmiyorum, kimsenin günahını almak istemem.”(sy. 37) der. İşte bu nokta da, romanın ana teması olarak algılanan, öne çıkan/çıkarılan, yargının özelleştirilmesi, düzenin tutarlılığı için gereklidir. Gereklilikten öte bir zorunluluktur bu... Çünkü, her şey özelleştirilmişken yargının devletin elinde olması bir tutarsızlıktır. Çok farklı saiklerden hareketle de olsa, düzene tutarlılık kazandırmak gerektiğini düşünür ve ileri sürer Can Tezcan. “çelişkin bir hayvan” olarak tanımlanan “insan”, tüm çelişenliğine rağmen, ne gariptir ki yaptığı her işte, her düşünüşte tutarlılık arar; tutarlılık peşinde koşar.

        
Aslında, düzene “tutarlılık kazandırma”ya dönük öneriler yalnızca romanın evreninde yaşanmamaktadır. Tutarlılık kaygısı ve düşüncesinden midir, yoksa bambaşka nedenlerden midir bilinmez, 1996 yılı sonbaharında da vergi toplamanın özelleştirilmesi önerisi atılmıştı ortaya. Anadolu Ajansı’ndan gazetelerin haber merkezlerine akan haberde, Milli Prodüktive Merkezi adlı bir kuruluştu bu önerinin sahibi. Neylerseniz ki anamalcı düzen, hangi nedenlerle olursa olsun, her dönem kendi akl-ı evvel cevherlerini de yaratıyor ya da efendilerinin gözüne girip, pastadan kendi payına düşen kırıntıları arttırma kaygısında olanlar, düzene hizmette sınır tanımıyorlar. Bir zamanlarda, ismi lazım değil, birileri “kentlerde yaşayanlardan güvenlik vergisi alınmalı” derken, birileri de “yalnızca vergi verenler oy hakkına sahip olmalı” diyerek ortaya çıkmıştı. Koşullar oluşmadığından ya da onlardan önce yapılabilecek, metalaştırıp satılabilecek başka şeylerin varlığından uygulamaya dönüştürülemedi daha... Yücel’in yaptığı ise daha uç bir örnekle, yaşanan özelleştirme sürecinin ve anamalcı düzenin,  hangi nihai noktalara varabileceğine işaret etmektir.

        
Yargının özelleştirilmesi önerisi ve süreci çerçevesinde, medya dahil, ekonomik olarak egemen olanlar ile siyasal olarak yönetici konumunda bulunan başbakan ve bakanlar arasındaki çıkar ilişkilerini ve pazarlıkları gözler önüne seren Yücel, işsizlikten değer erozyonuna; yer altı ve yer üstü kaynaklardan gökdelenlerle parsellenip satılan gökyüzünün metalaştırılmasına; teknolojinin gelişimiyle yaşanan teknoloji yoğun üretimin insanı paranteze alıp, toplumun kenarına, hatta dışına bırakıverişine, vb. dek, günümüzde de yaşanan, insanı ve toplumu tehdit eden sorunlar karşısında duyduğu kaygıyı, bunlara dönük itiraz ve eleştirilerini dile getirerek, Türkiye Cumhuriyeti’nin 150. yaşıyla sembolize ettiği 2073 yılında bu ülkede yaşayanları nasıl bir gelecek beklediğini anlatmaktadır romanında. Ve bu istenmeyen, kaçınılması gereken, korkutucu bir gelecektir.

Yazar, kendi siyasal ve ideolojik düşünceleri, toplumsal tercihi, dünya görüşü ekseninde kavradığı ve anlamlandırdığı günümüzün ekonomik, sosyal, siyasal, kültürel, vb. sorunlarına dönük  eleştiri ve itirazlarını, romanın evreninde yarattığı kişiler, olaylar ve ilişkilerle dışsallaştırmaktadır. Roman kahramanlarından birinin ağzından dökülen, “Gerçek patronların neredeyse tümü yabancı olduğuna, dolayısıyla ülke dışında bulunduğuna, ülkedeki adamları da birer uşak olmaktan öteye geçmediğine göre”(sy. 64), türünden sözler, çarpıcı, keskin birer itiraz, ‘eleştiri’ niteliği taşımaktadır. Ki yazar, sanırım oldukça bilinçli bir biçimde, yer yer kullandığı “günümüzde” ya da “bugün olduğu gibi”(sy.71) sözleriyle de bu itiraz ve eleştirilerin şiddetini ve etkisini daha da çok hissedilir kılmayı istemektedir. 

Gökdelen’i siyasal bir roman kılan unsurların başında şuana kadar belirtilenler önemli birer etken olarak yer almaktadır. İki temel boyuttan biri budur; yani siyasal olan... Şimdi sıra diğerinde; yani felsefi boyutta... Romanda her iki boyut iç içe yer alıyor olsa da, bunları gösterebilmek için, bu yazı bağlamında ayrılmaları gerekiyordu ve ayrıldılar...

Gökdelen’e ya da Yücel’e göre insan

 

Aldous Huxley’in Cesur Yeni Dünya’sında, “Herkes herkese ve herkes kendine aittir” önermesinin romana sinişi gibi, “her yer eşit, her yer eşdeğer”(sy. 32) sözü de Gökdelen’e siner. Hem Huxley’in romanındaki önerme, hem de Gökdelen’deki söz, felsefenin genelliği hükmüne haizdir. Ancak, Yücel’in romanındaki felsefi boyut bundan ibaret değildir. Her ne kadar bu söz, daha romanın ilk sayfalarında okurun karşısına çıkıyor ve ardı sıra Temel Diker’in, İstanbul’a “yeni bir bütünlük vermek istiyorum, çağın gidişine uygun tutarlı bir bütünlük, kuruluşu tamamlandığı zaman kent her zaman böyleymiş gibi bir duygu uyandıracak insanlarda, geçmişi de, geleceği de düşündürtmeyecek, onları sonsuz bir şimdiki zamanda yaşatacak bir bütünlük.”(sy. 42) sözleri geliyorsa da, bundan daha temel bir felsefi yaklaşım vardır Yücel’in Gökdelen’inde içselleşmiş olan. Bu da öncelikle, insan üzerine felsefedir. Yanı sıra da toplum üzerine...


Elbette buradaki felsefe, kavram çözümlemeleri ve kavramlar arası ilişkiler üzerinden, akıl yürütmelere ve temellendirmelere dayanarak yapılmamaktadır. Aksine yapılan, edebiyatın ve romanın neliğine uygun ve onun sınırları içerisinde; kişilerin, değişen konumlarına, ilişkilerin değişimine, olayların  gelişimine paralel olarak aldıkları tutumlar, davranışlar ve söyledikleri  sözlerle gerçekleştirilen, sergilenen bir felsefedir. Dolayısıyla genel olarak edebiyatta, özel olarak ise romanın evreninde felsefi olanı görmeye, kavrayıp anlamaya yönelirken bunu akıldan ırak tutmamak gerek.

Buradan hareketle, asıl konuya dönersek : “İnsan”, der Can Tezcan, “çelişkin bir hayvandır.”(sy. 60). Bu, roman boyunca işlenen, roman kişilerinin sözleri ve davranışlarında sergilenen, insanın neliğine ilişkin temel bir önermedir. Onu çelişkin kılan ise, içerisine doğup büyüdüğü toplumdur. Gökdelen bazında bu, tüm boyutlarıyla anamalcı toplumsal düzen... Can Tezcan’ın, “toplum çelişkiden çelişkiye sürüklüyor insanı”(sy. 251); “Bizi bu düzen, bu kenter düzeni çelişkin kılıyor”(sy. 267) derken işaret ettiği de budur.  Çünkü insanın toplumun ve toplumsalın dışında bir varoluşu yoktur. Ve ona olumlu ya da olumsuz tüm değerleri kazandıran toplumdur.   Sabri Serin’in, “Bu düzenin içinde doğduk, onun bir parçasıyız. Onunla savaşmak kendi kendimizle savaşmak oluyor bir bakıma.”(sy. 268) sözleri de insanın çelişkinliğine ilişkin önemli bir vurgu niteliği yaşıyor.

“Bu çelişkiler bir yerde dürüstlükten kopmanın bir belirtisi de sayılabilir belki.” diyen Can Tezcan, daha da ileri giderek hüküm verir : “Ne olursa olsun, hangi biçimde olursa olsun, bu kenter düzenine katıldığın, onun bir parçası olduğun andan sonra, salt dürüstlük yalnızca bir yanılsamadır.”(sy. 267)

İçerisine doğup büyüdüğü toplum insanı çelişkin kılıyor ve “dürüstlük yalnızca bir yanılsama”ya dönüşüyor olsa da, insandan umut kesilmez Gökdelen’de : Can Tezcan’ın, “İnsan doğasına güvenmek gerekir, insanların başkaldırı yetisine güvenmek gerekir. Biliyorum, çoğu zaman, hem de hemen her yerde, haksızlık egemendir, doğal gibi, doğruluk gibi, haklılık gibi göründüğü de çok olur. ‘Bu böyledir, böyle gelmiş, böyle gider : yapılacak hiçbir şey yok!’ der insanlar. Sonra bir yerlerden bir dip dalgası gelir, önünde ne varsa yerle bir etmeye başlar, adaletin ucu görünür, insanlar ‘Bu böyle süremez’ derler ve bu böyle sürmez artık. İnsanların başkaldırı yetisinden umudu kesmemek gerekir.”(sy. 255) sözleri bunun ifadesidir. Keza Sabri Serin’in, “Şimdi adını unuttum, gençliğimde bir kitap okumuştum, çok güzel bir kitap, sanırım bir Fransız’ındı. Kişi dayanır, katlanır, boyun eğer, eğer, eğer, sonra öyle bir noktaya gelir ki daha fazlasına katlanamaz artık, boyun eğmeyecektir, durur o noktada, başkaldırır” sözleriyle, Albert Camus’un “Başkaldıran İnsan” adlı eserine gönderme yapılmasının anlamı da budur.

İnsanın mutlak iyi mutlak kötü olamayacağına ilişkin diyalektik kavrayış ve onun başkaldırı yetisinden umudu kesmeyiş, Gökdelen’in,  her zaman için “başka bir son mümkün” yaklaşımını hissettirmesini, düşündürmesini olanaklı kılıyor. “sonradan çok değişseler de insan doğasından her zaman bir şeyler kalıyor geride, kötüde iyi bir şeyler, iyide kötü bir şeyler. Hiçbir şey bekleyemeyeceklerimiz belki de hiç yok, belki de çok küçük bir azınlık her şeye karşın, anamal 2073’te bile tüketemedi insanı. Hâlâ yaşayabilmemizi buna borçluyuz .”(sy. 266-267) sözlerine romanın sonunda, adlarından söz edilmelerine rağmen kendileri ortalarda görünmeyen “yılkı adamları”nın, “sonu görünmeyen bir insan seli” halinde birkaç koldan kente akışının eşlik edişi de, “başka bir son”un kuvveden fiile dönüşebilme olanağını imliyor. Hem de, Gökdelen’in evreninde düşünürsek eğer, tam da Türkiye Cumhuriyeti’nin 1503. yılında...

Bu son kimin sonu, neyin sonudur, bilinmez ama, her son seçimlerimizde, tercihlerimizde bir değişimi olanaklı kılar; tıpkı roman kahramanlarınınki gibi...  Ve her son, değiştirir, dönüştürür; insan dahil, toplumsal-siyasal boyutuyla maddi ve kültürel varlıkları... Bazen de yakar yıkar ve yeniden yapar.

Son söz : Tahsin Yücel, ütopik, siyasal ve felsefi bir roman örneği sunduğu Gökdelen’iyle; günümüz insanının, gelecek kaygısının ve korkusunun sarmalında, karamsarlıktan umutsuzluk dehlizlerine sürüklendiği koşullarda, varolan düzen karşısında soran, sorgulayan, eleştiren, itiraz eden siyasal ve ideolojik duruşu, insana yönelik felsefi yaklaşımıyla “umut” deklere etmektedir. İnsan var olduğu sürece, ona güvenmek, ondan umudu kesmemek gerek; çünkü “başka bir son” umudu, her daim, adları sanları bilinmeyen o gerçek insanlarla mümkün demektedir. Ya siz..?  


* Felsefe Öğretmeni
1 Tahsin Yücel, Gökdelen, sy.32, Can Yayınları, Ekim 2006. Sonlarında sayfa numaraları verilmiş alıntıların tamamı adı geçen kitaptandır. Kitabın birkaç yerinde “2074” yılına rastlanmıştır, eğer çok özel bir anlamı yok ise, bir yanlış dizim söz konusu demektir ki düzeltilmesi gerek.
2 Thomas More, Ütopya, sy. 9; çev. Ayfer Girgin Cambier, Dergâh Yayınları, Temmuz 2003.
3 Bu yazının Hürriyet Gösteri Dergisi’nde yayımlanmasından sonraki günlerde Tahsin Yücel’le söyleşiler yapanlardan bazıları - ki şu anda anımsadıklarımdan birisi Hikmet Altınkaynak’tır- 2073’ün Türkiye Cumhuriyeti’nin 150. yılına değil, aksine Tahsin Yücel’in 150. doğum yılına işaret ettiğini yazmışlar hatta bunu Yücel’e de onaylatmışlardır. Ne var ki Tahsin Yücel’in doğum yılı 1933’tür. Yalnıza anımsatmak istedim...

21 Kasım 2010

Edebiyat ve Hayat

Edebiyat ve hayat
  ya da
“Edebiyattan hayata bir biçim vermesini bekle”mek...

                                                      Atalay GİRGİN*

“Tarafsız cümle yoktur.” Bu önermenin bildirdiği hüküm, edebiyattan başlayarak, insanın anlamlandırma etkinliği içerisinde kalan ve bir biçimde olumlu ya da olumsuz değer bildiren, değer taşıyan, değer aktaran ve bir başkasına yönelen tüm etkinlik alanlarında, ne denli genellik zırhına büründürülürse büründürülsün her cümle için geçerlidir. Ki “Tarafsız cümle yoktur” önermesinin kendisi de dahildir buna.

Yukarıdaki nitelikleriyle cümlenin bile tarafsız olmadığını bilenler ise, dönem dönem, insanın, diğer insanlar üzerinde yaygın etki gücüne sahip olan bazı etkinliklerinin, kendi düşünceleri doğrultusunda amaç ve işlevler taşıması gerektiğini açık yada örtük bir biçimde dile getirirler. Bu dönemler genellikle, toplumsal, ekonomik, siyasal, ideolojik, kültürel, ahlaki, v.b düzeyde ya dibe vurulduğu düşünülen ya da kendi düşüncelerinin kuvveden fiile  dönüşmek üzere olduğu düşünülen, toplumsal saflaşmanın keskinleştiği dönemlerdir. Ve değişim çok hızlıdır. Bu hız durulan ve bakılan yere göre, çözülme ve çürüme olarak da, yeninin doğmakta oluşunun müjdecisi olarak da algılanabilir. Biri umutsuzluk bildirir, diğeri ise umut... Böyle dönemlerde daha bir keskinleşir, “Sanat sanat içindir” ve “Sanat toplum içindir” tartışmaları ya da kendine kaçışları genelde kimi sanatçıların özelde ise kimi edebiyatçıların... Keza savruluşlar, aykırılıklar, sıradanlaşmalar, reddiyeler ve bunların ortasında başlayan yeni arayışlar ve farklı yaklaşımlar da bu dönemlerde  filizlenir. Ve hangi alandaysa, o alanda yapılanlarla yeşerir ya da terk-i diyar eyler umut...

 Umut beklentidir. Her beklenti, geleceğe dönüktür. Gelecek ise henüz yaşanmamış olan, yaşanacağı kesin olmayandır; yalnızca bir olasılık... Bu olasılığı güçlü ya da güçsüz kılan, içerisinde yaşanan zamanın ve mekânın ‘şimdi’sinde yapılanlardır. Bu yapılanların taşıdığı anlam ve değerin niteliği ya da bireyin onlara atfettiği nitelik geleceğe dönük beklentilerin ya da beklentisizliklerin belirginleşmesine, artmasına neden olur. Beklentilerin yüksekliği umuda, beklentisizliklerin yüksekliği ise umutsuzluğa, çaresizliğe delâlet eder. Umutsuzluğun bireyselden toplumsala genelleştiği dönemlerde ise, bireysel istek ve özlemler de  kaygılar ve sorunlar da toplumsalın önüne geçer ve insan, yerli yersiz, doğru yanlış demeden, en olmadık ‘şey’lerden çare ummaya; onlara, nelikleri ve gerçeklikleriyle uygun olmayan işlevler, değerler yüklemeye başlar. Kimileri dinin ipine sarılır; kimileri, öfkeli ama çaresizce milliyetçiliğin ipine... Kimileri eğitimden medet umar; kimileri ekonomiden, siyasetten... Kimileri de “Edebiyattan hayata bir biçim vermesini bekle”r. Kimilerinin bir “kurtarıcı” bekleyişi misali, edebiyatçının hayata biçim verebileceğini düşünür. Edebiyat ve edebiyatçı sanki bir Godot kılınır...

08 Kasım 2010

Bilge ve Filozof

Bilge ve Filozof

                                                               Atalay GİRGİN


Bilge ve bilgi aynı kökten gelir  Türkçe’de:BİL. 

“Bil” bir emirdir; BİLMEK ise bir eylem. Ne var ki, ikisi için de bilinmesi gereken, bilinen ya da bilinebilecek olan ise, değeri bir yana, bilgi olarak ortaya konulmuş olan şeydir. Her eylemin ise yegane bir boyutu vardır : Zamanın ve mekânın “şimdi”si, “şu an”dası... Başka bir an’da ve yerde eyleyemez insan.

Bilgi, varlığın, nesnenin dününe aittir. Düşünce ise şimdi’sine... Bundan dolayıdır ki, bir bilgi ne denli doğruluk değerine sahip olursa olsun, o, zamanın ve mekânın şimdi’sinde, nesnesizleşmiştir. Aynı zamanda zamansız ve mekânsızdır artık. Çünkü, hem genel olarak varlık hem de özel olarak bilginin nesnesi değişmiştir. Ve an be an değişmektedir de...
Varlığın ya da herhangi bir nesnenin dününe ait bir bilgi ile, zamanın ve mekânın şimdi’ki, şu an’daki boyutunda yaşayan bir insan, ne o varlığın dünkü haline müdahale edip değiştirebilir ne de şimdiki haline biçim verebilir. 

Bunun birinci nedeni, o varlığın ya da nesnenin dününe gidilemeyecek oluşu. İkincisi ise, bilginin, hem öznesinin (ortaya koyan olması koşulu ile), hem de nesnesinin dünkü gerçekliğini yitirmiş ve değişimle birlikte yeni bir gerçekliğe sahip oluşlarıdır. 

Nesnesiz, zamansız ve mekânsız kalan bir bilgi, donmuş; kalıplaşmıştır. Artık o, gerçekliği değiştirme, dönüştürme eylemliliğine girişmek isteyen ve şimdiki zamanda yaşayan insanın, varolanı anlaması, kavraması ve bilmesinin işlevsel bir aracı değildir. Aksine ve yalnızca ezberlenir o bilgi... 

Okullardaki derslerin ezbere dayanmasının altında yatan nedenlerden biri de budur. Çünkü dün’den vaaz edilir; yani zamanın ve mekanın dününde kalan varlıktan ve nesneden... Bundan dolayıdır ki, en küçük düşünce kırıntısı bile karışmaya başladığında işe, ezberi bozulma teamülü gösterir, hem öğrencinin hem de ne gariptir ki, öğretmenin de... 

Bilgi türlerinden, bilimsel, felsefi ve teknik bilgiyi göreli olarak dışarıda bırakırsak eğer, bilge, diğer bilgi türleriyle, yaşadığı zamanın ve mekânın şimdi’sinde dünden seslenen; düne ait olanı şimdi’de seslendirendir. Bilgeliğin durağanlığı bundandır. Bilge olarak nitelenen insan, dünü ve düne ait olanı bir yana bıraktığında, bilgelik niteliğini de yitirir; düşünüşü, söyleyişi ve eyleyişiyle ya filozoflaşır ya da sıradanlaşır. 

Bilgelik, bütünsel anlamıyla varlığın ve nesnenin dününe, dünlerine ait olandan beslenir. Onun hammaddesi ve gıdası, hangi yolla elde edilmiş ve aktarılmış olursa olsun, hem deneyimsel olan, hem de donmuş ve kalıplaşmış olan bilginin yanı sıra, mitler, masallar, hikayeler, v.b'dir. Varlığın şimdisine dair, düşünce, söylem ve eyleyişi içermez. Elbetteki değiştirmeyi ve dönüştürmeyi de... 

Oysa varlığın dününe dair bilgilerle filozof sıfatını kazanamaz hiçbir insan. Çünkü, bir insanı filozof kılan, onun düne ya da geleceğe dair düşünceleri değildir. Aksine, kendisinin de içerisinde yaşadığı zamanın ve mekânın şimdi’sinde varlığa, esas olarak da nesneleştirebildiklerine ilişkin ortaya koyduğu düşünceyle, bilgi ve bunun kaçınılmaz bir biçimde ürettiği değerle (etik ve estetik boyutuyla birlikte) eyleyişidir.
                         
Sonsöz : Hazır, basmakalıp, donmuş, varlığın dününe ait olan bilgi ile bilge olunabilir, ama asla filozof olunamaz. (2004)

27 Eylül 2010

Türkiye Cumhuriyeti Paradigması Son Kalesinde

Türkiye Cumhuriyeti Paradigması  Son Kalesinde

Atalay GİRGİN*

Son kalesinde olan “Türkiye Cumhuriyeti” değil. Çünkü o, bugüne dek ne denli ilan edilmemiş olursa olsun, siyaset ontolojisi açısından çoktan miadını doldurmuştur. Referandum sonuçları da, tabir-i caizse, üzerine “tüy dikmiş”tir bunun… Ne gidecek bir kalesi vardır artık ne de herhangi bir kaleye ihtiyacı… Şimdi ondan geriye kalan, bu yazı bağlamında kısaca değinilecek olan, üç şey var: Birincisi “Türkiye Cumhuriyeti” kavramı. İkincisi “Devlet” ve üçüncüsü ise “Türkiye Cumhuriyeti”nin on yıllar öncesinden “iflas” etmiş paradigmasının son sığınağı, belki de mezarına dönüşen o “son kale”…

Cumhuriyet: Cumhurun iyeliği yanılsaması

Birincisi, yani “Türkiye Cumhuriyeti” kavramı, her yere iliştirilmekten, herhangi bir yerde neliği ve gerçekliğiyle var olma olanağı bulamayan kavramlardan birine dönüşmüştür artık. Elbette ki, “Türkiye Cumhuriyeti” kavramının bu hale dönüşmesinin / dönüştürülmesinin, her geçen gün görünüşe mahkum kılınıp içerikten sürgün edilişinin temel nedeni, salt her yere iliştirilişine indirgenemez. Çünkü bu yalnızca bir sonuçtur.

Asıl olan, öncelikle bu kavramın, “Osmanlı bakiyesi” topraklar üzerinde kurulan ‘yeni devlet’in sıfatına ve şekline ilişkin, 1789 Fransız İhtilali ve sonrasındaki siyasal gelişmelerin de etkisiyle, toplum nezdinde meşruiyet yaratmaya dönük siyasal - ideolojik bir bilincin oluşması / oluşturulması ve yaygınlaştırılmasına hizmet amacı ve işleviyle kullanılmış oluşudur. Ancak bu amaç ve işlevle toplumsal (ve aynı zamanda tarihsel) gerçekliğin hakikati arasındaki farklılıklar, ne denli görülmek ve gösterilmek istenmese de dönem dönem nükseden fiili ve potansiyel sorun alanları olarak varlığını korumuştur. Bunların da etkisiyle, ‘yeni devlet’in kuruluşundan itibaren hem kitle iletişim araçları hem de eğitim kurumları aracılığıyla bu yönde yapılan sürekli vurgulara rağmen, söylemden ve yanılsamalı bir bilinç hali yaratmaktan öteye geçilememiştir.

Toplumsal gerçeklik, ideolojik kabullerin ve söylemin rengine boyanıp değiştirilememiş; tüm inkâr ve yok saymalara rağmen tek dillilik ve tek kültürlülükten ibaret ‘deli gömleği’ne hapsedilememiştir. “Türkiye Cumhuriyeti” denilmekle de ne devlet sabahtan akşama cumhurun iyeliğine geçebilmiş, ne de “Türk” bu devletin siyasal ve coğrafi sınırları içerisinde yaşayan cumhurun yegâne sıfatına dönüşebilmiştir.

Keza söz konusu gerçekliği ve hakikati, ne referandum sonuçları ne de bunları cumhurun “devlete el koyması”, bir nevi onu iyeliğine alışı olarak değerlendirme akl-ı evvelliğiyle malûl her cenahtan avenenin, efendilerininkinden bile daha yükseğe çıkıp göğü tutan sevinç çığlıkları değiştirmeye kadirdir. Çünkü başlangıcından bugüne dek, üretim araçlarının özel mülkiyeti ve insanın insanı sömürüsü koşullarında, cumhurun iyeliği söyleminin de bunun üzerine bina edilen cumhuriyet anlayışının da cumhurun ve cumhuru oluşturanların bilincinde yanılsamalar yaratmaktan öte temel bir işlevi yoktur. Velhasıl; cumhuriyet, cumhurun iyeliği yanılsamasının adıdır. Türk’ün iyeliği ise, eğer inanırsanız, bu dünyanın ve öte dünyanın, tüm evrenin her metrekaresinde, her santimetrekaresinde ilelebet payidar olacaktır; hatta ondan başka hiçbir şey olmayacaktır…

Devletin amacı değil, işlevi vardır

İkincisi devlet. Tüm kurumlar ve araçlar gibi, devletin de, amacı yoktur; işlevi vardır. Kendisinden beklenen ya da istenen işlevleri yerine getirebildiği sürece varlığını sürdürür. “Antik imparatorluk”lar için olduğu gibi, “modern devlet” sıfatını taşıyan ulus devlet ya da devlet uluslar için de geçerlidir bu... Birincisi, fethi fetihle finanse etse bir nevi haraca dayansa da ekonomik ve siyasal olarak egemen/yönetici sınıf ve sınıflar açısından, her ikisinde de devletin temel işlevi, organlarının, alt kurumlarının uyumlu işleyişiyle, öncelikle üzerinde kurulu olduğu siyasi-coğrafi sınırların ve içerisinde doğup geliştiği toplumsal yapının ve sistemin, içerden ve dışardan gelebilecek her türlü tehdit karşısında varlığını korumasına, sürekliliğini sağlayıp mevcut sınıfsal güç dengeleri değişmeksizin gelişmesine hizmet etmektir.

Kimilerine göre ulus devlet, kimilerine göreyse devlet ulus olarak kurulan Türkiye Cumhuriyeti devleti başlangıçtan bugüne yaşanan süreç içerisinde kendisinden beklenen işlevleri zora dayanan zapturapt yöntemlerinin dışında sağlayamamıştır. Kaldı ki, salt siyasal, askeri, bürokratik, vb. bir örgüt / kurum olarak bunun daha ötesini başarabilmesi de olanaklı değildir. Çünkü devletin işlevselliğini, yani temel kurumları arasındaki uyumu, eşgüdümü sağlaması amacıyla oluşturulan eldeki paradigma, ne siyasal coğrafi sınırlar içerisindeki toplumsal gerçekliğe uygundur ne de onun değişimine paralel olarak ortaya çıkan ve karşılaşılan sorunları, kendini yenileyerek çözebilmeye…

Bunun elbette, bazıları (örneğin dogmatiklik; Atatürk tabusuyla sorgulanmazlık zırhına alınmak, saplantılı bir biçimde, on yıllar öncesinden bir biçimde ifadeye bürünmüş kabuller ve sav sözlerle belirlenmiş statükoya değişmezlik atfetmek, vb. gibi) inkar edilmeye çalışılan, bazıları da (imparatorluğun genellikle yenilgi ve toprak kayıplarıyla sonuçlanan savaşlarla küçülmesi, egemenliği altındaki farklı etnik unsurların bağımsızlık talep ve isyanlarıyla sarsılması, vb. gibi) gerçeklikten kaynaklanan ve hem eğitim hem de yazılı ve sözlü söylemlerle nesilden nesile aktarılarak neredeyse toplumsal bir paranoyaya dönüş(türül)en “içerde ve dışarıda düşman görme ve bölünme korkusu, kaygısı” gibi, üzerinden atlanıp geçilemeyecek önemli nedenleri vardır. Bir de bunların üzerine, ABD kongresinin 1947 yılında aldığı “Türkiye ve Yunanistan’ı komünizmle mücadelenin kalesi” kılma kararı sonrası akıttığı mali kaynaklarla, bilumum araç kullanılarak, asker, memur, din adamı demeksizin birçok etkili ve yetkili kişi devşirilerek1 “Komünizmle Mücadele Dernekleri” kurdurulup yalan ve iftiralarla, düşmanlık söylemleriyle toplum içerisinde yeşertilen ve yaygınlaştırılan komünizm fobisini eklemeyi de unutmamak gerek… Paralel bir sürecin ordu ve istihbarat teşkilatı içinde yaşandığını da… Dahası bu sürecin etkisini ve günümüzde yaşananları anlamak için, hala siyasetten bürokrasiye dek önemli kurumlar ve mevkilerde egemen ve söz sahibi olan kadroların birçoğunun hem siyasal-ideolojik bilinç olarak bu fobiyle yetişmiş hem de “efendi” için “Komünizmle mücadeleden ‘Ergenekon’a evladı makbul” kalabilmiş olanlar olduklarını da… Keza bunların, aynı zamanda Türkiye Cumhuriyeti’nin, hem kurucu yönetici ve kadrolarınca dile getirilen, eğitim başta olmak üzere çeşitli kurumlar aracılığıyla toplumun içselleştirmesi için uğraşılan, laiklik, çağdaşlaşma gibi anlayış ve değerleriyle hem de paradigmasının kabulleriyle bazen açıktan, genellikle de (son yıllara dek) örtük bir biçimde çatışma içerisinde olduklarını da…

Bilindiği gibi, Türkiye Cumhuriyeti, içerisine düştüğü açmazdan, acz durumundan, “modernleşme” çabalarıyla kurtarılmaya çalışılan “antik bir imparatorluğun” yıkıntıları üzerinde kurulmuş, başlangıçtaki yönetici kadroların tüm reddiyelerine rağmen bir biçimde onun devamı olan “modern bir devlet”ti. Ama kuruluşundan bu yana, toplumsal, siyasal, vb anlamda sürekli değişen dünya, bölge ve ülke gerçekliği karşısında paradigması iflas etmiş, süreç içinde (hatta yaklaşık 50-60 yıllık bir süreçte  planlı bir biçimde ki, asıl bunu planlayıp sabırla, bir başka devlet ve toplum yapısı içinde icra edebilen, o toplum içinden devşirmeler yetiştirip temel kurumlarında söz sahibi kılabilen, onlardan bazılarını kendi siyasal projelerinin “eş başkanlığına, yöneticiliğine” atayıp, pardon seçtirip, sonra da hiçbir şey olmamış gibi, o projeyi rafa kaldırıveren devlet, büyük devlettir) yönetici ve kadrolarının önemli bir çoğunluğu her geçen gün cumhuriyetin değerleri ve kabulleriyle çatışma içerisindeki kişilerden oluşan bir devlete dönüşmüş, dönüştürülmüştür. İşte referandum sonuçları, bir başka anlamıyla da bu “modern devlet”in egemenlerce ilan edilmemiş miadının gecikmeli bir ilânıdır. Keza, ne dün ne de bugün, kavramların ve söylemin ötesinde söz konusu devletin, yalnızca cumhurun değil, aynı zamanda Türk’ün iyeliğine de haiz olmadığının ilânı… O halde bir soru: Peki;  bu devletin iyeliği kimdedir/kimlerdedir?

“Modern devlet”te kuvvetler ayrılığı biçimseldir

Modern devlet demişken: Kuvvetler ayrılığı prensibi, Montesquieu’dan bu yana, bir hukuk devleti olduğu varsayılan “modern devlet”in karakteristik özelliklerinden biri kabul edilir. Devlet erkinin, tek bir elden değil, birbirinden bağımsız olması gerektiği belirtilen / varsayılan yasama, yargı ve yürütme organları aracılığıyla uygulanması, egemen kılınması esasına dayanır. Bu üç kuvvetin birbirlerine ilişkin denetleme ve etkileme işlevlerinin olağan dönemlerdeki rutin seyri, “bağımsızlık” vurgusunun fazlaca sorgulanmasını gündeme getirmez, hatta bunu pekiştirir. 

Oysa ister olağan dönemlerde olsun isterse olağanüstü dönemlerde olsun, yasama, yargı ve yürütmenin birbirinden bağımsızlığı mutlak değil, görelidir. Dahası, her türden söyleme ve görünüşe rağmen, bunlar arasındaki eşgüdümü sağlayan, ‘bağımsızlık’, ‘tarafsızlık’ yanılsamasını güçlendiren; istisnai dönemler ya da gelişmeler dışında, söz konusu kurumların “ortak bir akıl”la düşünüyor, söylüyor ve eyliyormuşcasına uyumlu çalışmalarını olanaklı kılan, egemen ideolojiye, daha doğrusu genel anlamda egemen / resmi sosyal siyasal-ideolojik paradigmaya tabilikleridir. Paradigma varlığını, geçerliliğini ve işlevini sürdürdüğü sürece bu kuvvetler arasında, genellikle, bir çatışma ya da birbirleri üzerinde egemenlik kurma girişimleri gözlenmez. Çünkü o görünmez bir el gibi çalışan, insanı, toplumu, dünyayı; ekonomik, sosyal, siyasal, vb. ilişkileri anlayıp anlamlandırmayı koşullayan, bir bilinç haline dönüştürülmüş ve kabulleri sorgulanmaz, hatta en azından başlangıçta kuşkulanılmaz bir şekilde eleştiriden muaf kılınmıştır.

Aslında olağan ya da olağanüstü dönemlerin tamamında tüm göreliliğine rağmen ısrarla bağımsızlığından söz edilen ya da ısrarla bağımsız olmadığı ve bağımsız olması gerektiği vurgulanan, sık sık siyasallaştığından yakınılan kurum, yargıdır. Hiç kimse yürütmenin ve yasamanın da birbirleri karşısındaki bağımsızlığından söz etmez, tartışmaz nedense... Oysa yürütmenin, yani hükümetin ister koalisyon isterse tek parti temelinde oluşmuş olsun, bir azınlık hükümeti olma hali hariç, her daim yasama organı nezdinde çoğunluğa dayanan bir egemenliği vardır. Bu anlamda yasama organı, özellikle milletvekilliğinin parti genel başkanlarının iki dudağı arasından çıkacak söze bağlı olduğu koşullarda, çoğunluğu itibariyle yürütmeye tabidir. Hele hele ezici bir çoğunluğa dayanan tek parti hükümetleri dönemi söz konusu olduğunda, yasama organında yer alan muhalefet partileri ve onlara mensup milletvekillerinin tabir-i caizse salt dolgu malzemesine dönüştüğü koşullarda, yasamanın yürütme karşısında bağımsızlığından söz etmek, tam anlamıyla abesle iştigaldir.

Ancak böylesi bir tablo, yine de şu iki koşulda, güvensizlik, bunalım ve çatışmaya neden olacak bir sorun olarak algılanmaz: Bunlardan birincisi,  tüm göreliliğine rağmen mevcut egemen ekonomik, sosyal, siyasal, sınıfsal ilişkiler ve yapıların varlığını sürdürmesidir. İktidar partisinin, yürütme organını,  açıktan ya da sözüm ona gizliden, kendisini destekleyenlere hatta yandaş ve doğrudan yakınlara ekonomik kaynak ve rant aktarmada bazı ayrıcalıklar sağlamada kullanıyor olması, bir yere kadar ihmal edilebilir; göz yumulabilir bir durum olarak algılanıp değerlendirilebilir egemenlerce. Hele hele “Bal tutan parmağını yalar” anlayışının meşru ve mubah farz edildiği bir toplumda, iktidara oy verenlerin yanı sıra toplumun farklı kesimleri de görmezden gelebilir bunları… Hatta böylesi icraatları nedeniyle yargılanıp hüküm giyme kaygısı altında, yargı üzerinde tasarrufta bulunarak aklanma hesapları yapmalarını da… İkincisi ise, egemen sınıfın toplumun alt sınıflarını denetim altında tutması, yönetmesi, denetlemesi, vb. aracı olan devletin, resmi siyasal ideolojik paradigmasına bir halel gelmemesidir.

Paradigmanın son kalesi

Ne var ki, Türkiye gerçekliğinde on yıllardır inşa edilen ve yaşanan süreç her iki koşul açısından da hem toplumsal hem de kurumlar arası ilişkiler anlamında güvensizlik, bunalım ve çatışmayı körükleyecek denli sorunludur. Birinci koşul şimdilik bir yana… İkinci koşul açısından durum vahimdir. Kurumlar arası işleyişte uyum ve eşgüdümü sağlayan “paradigmanın iflası” ve geçersizleşmesinin de etkisiyle, yürütmenin, öncelikle yasama organındaki çoğunluğuna, bunun yanı sıra uluslararası aktörlerin ihtiyaçları açısından da konjonktürün uygunluğuna dayanarak yargıyla giriştiği çekişmenin her geçen gün ayyuka çıkan bir kavgaya dönüşmesini kolaylaştıran da budur zaten…

Paradigma ve kabulleri, yıllardan beri adım adım birçok kurumdan sürgün edilip Atatürk heykelleri, büstleri, tabloları ve sözleri ardında can çekişmeye terk edilmiştir. Bu süreçte devletin, birçok kurum ve kuruluşta, bayram söylevlerinin hamaseti dışında geçerliliği olan, kendisine halel getirilebilecek egemen bir paradigması da kalmamıştır. Bir yanda bunlar gerçekleşirken, diğer yanda da yargı, hem paradigmanın kabulleri hem de “Türkiye Cumhuriyeti”nin kuruluş sürecindeki değerleriyle varlığını sürdürebildiği istisnai kurumlardan birine dönüşmüştür, belki de sonuncusuna...  

Oysa “Son kale”sinde paradigma kazansa bile kaybedecek olandır. Çünkü o varlığın dününden seslenmekte, değişen toplumsal gerçekliğin sorunlarına, değişmeyen kabullerle çözümler sunmaya çalışmaktadır. O “son kale”yse, ne denli direnirse dirensin, o direniş, hatta ardından gelebilecek olası bir zafer (ya da yenilgi) ne denli destansı olursa olsun, sisteme ve onun hukukuna teslim olacaktır. Çünkü kapitalizmin sınırları içinde kalan, mevcut sınıfsal ve toplumsal ilişkileri yeni bir toplumsal proje temelinde değiştirip dönüştürmeye yönelmeyen her türlü reddiye ve karşı çıkış için, sisteme, onun egemenlerine ve hukukuna teslimiyetten öte bir yol yoktur. Gerisi laf-ı güzaftır. Referandum sonuçları da şimdilik, bir başka seçenek bırakmamıştır zaten, “son kale”sine paradigmanın…


1 Bu süreçte, işi iyiden iyiye azıya alıp yüzleri bile kızarmadan, gönüllü devşirmeye dönüşenler, Amerikan Büyükelçiliği’nden “Komünizmle Mücadele Derneği” için açıktan açığa para istemekten ve almaktan geri durmamışlardır. Keza bu beslenme, pardon fonlanma süreci 1980 sonrası da devam etmiştir.. Bu devşirmelerin yaşayan en ünlülerinden birinin, kameraların karşısına neredeyse  her geçtiğinde manik-depresif ruh halleri sergilemekten geri durmayan ve hizmetlerine mukabil, “efendi”sinin koruma ve gözetiminde ömrünün son demlerini sürmekte olduğu bilinmektedir.

26 Ağustos 2010

Referandum sürecinde sol yok, 'solcu'lar var!

Referandum sürecinde sol yok,
‘solcu’lar var!

Atalay GİRGİN*

Referandumun seçenekleri tüm seçmenler, siyasal partiler, gruplar, çevreler, vb. için belli : Evet, hayır, boykot; eğer sandık başına gidip de “boş oy” atma ihtimalini düşünenleri saymazsak üç seçenek var. Gerekçeleri, söylemleri ne olursa olsun, “biz farklıyız”, “bizim kaygımız vs., vs.dir.” diyenlerin tümünün seçeneği, kaçınılmaz olarak bu üçlüden birine aittir. Düzenin siyasal bilinç sınırları içerisinde yer alanından, tümden düzene karşı olduğunu söylese de herhangi bir oy tercihinde bulunanına dek, solundan sağına herkes ve her kesim için geçerlidir bu durum.

“Boykot” seçeneğini bir yana alırsak, asıl mücadele “Evet”ciler ile “Hayır”cılar arasında sürmektedir. Oylama sonucunda hangisi önde olursa olsun, insanın insanı sömürüsüne dayanan kapitalist sömürü düzeninin varlığına herhangi bir halel gelmeyecek, onun “fincancı katırlarını ürkütmeyecek”tir. Hele hele sınıflar mücadelesi ve kazanımlar açısından kıymet-i harbiyesi ise üzerine konuşmaya değmeyecek kadar önemsizdir olası sonuçların... Ama buna rağmen, hâlâ, “13 Eylül günü eğer ‘hayır’ oyları çoğunluğu sağlarsa bu toplum 12 Eylül darbesini onaylamış olacaktır. ‘Hayır’ için çalışmış, ‘evet’ için kolunu kıpırdatmamış herkes bu sonuçtan sorumlu olacaktır. 12 Eylül’ü savunmuş olmanın utancını yaşayacaktır.”1 türü akl-ı evvelliklerden medet uman birilerini görmekse, en hafifinden, üzüntü verici... Bunları aşmak gerek…

Solu ve solcuları düşünmenin imkânı

Referandum sürecini, seçeneklerinin dışında, bir kez daha solun ve ‘solcu’ların varlığını, hal-i pür melalini düşünme olanağına dönüştürmek gerek. Çünkü her kesim, çevre, grup ya da parti kendi tercihini, kendisine atfettiği sıfat doğrultusunda, ‘olması gereken ve doğru sol/sosyalist/devrimci/komünist tutum, tavır’ olarak sunmaya çalışmaktadır. Ki bu anlayışın öteden beri benzeri (referandum, seçim, vb. gibi) dönemlerde ve toplumsal sorunlar karşısında da genellik kazandığı gerçekliği ve hakikati düşünüldüğünde, sorunu salt referandumun olası seçeneklerinden hareketle ve bunlarla sınırlı olarak ele almamanın gerekliliği daha da önem kazanmaktadır.

Bundan dolayı solu ve ‘solcu’luğu seçenek üzerinden değil, aksine seçeneği sol üzerinden, yani onun hem neliği hem de gerçekliği üzerinden değerlendirmek ve belirlemek gerekir. Buradan hareketle, her birini bu yazının sınırları içerisinde yanıtlamak mümkün olmasa da bazı sorular sormak ve yeniden düşünmek gerek:

Solu solculardan, solcuları da soldan ayırmak mümkün müdür? Solun varlığı solcuların varlığına indirgenebilir mi ya da solcuların varlığı solun varlığına delalet eder mi? Daha temel bir soru: Sol nedir? Solun başlıca karakteristik özellikleri nelerdir? Zamandan ve mekândan bağımsız, değişmeyen bir sol var mıdır?

Zaman ve mekândan bağımsız bir sol yoktur

Yalnızca Türkiye’de değil, dünyanın hiçbir yerinde ne zaman ve mekân üstü ne de değişmeyen bir soldan söz edilebilir. Bazı karakteristik özellikler ya da kabuller dışında, her çağın, her toplumun solu, genel sol hareketi, içerisinde doğup geliştiği çağın ve toplumsal koşulların rengini taşır ve sürekli değişir. Ancak şunu da belirtmeden geçmemek gerek: Kapitalizmin dünyayı tek bir pazara dönüştürdüğü, öznel koşullar bir yana, nesnel anlamda işçi sınıfıyla burjuvazi arasındaki sınıfsal mücadelenin uluslararasılaşmasının koşullarını yarattığı, hatta her geçen gün bunun pekişmesine neden olduğu özellikle 20. yüzyıl ve daha ilk çeyreğinde olduğumuz 21. yüzyıl; sınıf temelli bir toplumsal muhalefet hareketi niteliğine haiz solun da yerel, bölgesel ve genel düzeyde sahip olduğu ortak karakteristik özelliklerinin yanı sıra, genelleşen mücadele ve örgütlenme deneyimlerinin de belirginleşip arttığı ve kuvveden fiile dönüşme olasılığı kazandığı bir dönemdir. Hem de her zamankinden de güçlü bir biçimde enternasyonal, hatta transnasyonel bir örgütlenme ve mücadelenin koşullarını taşıyan bir dönem...

Elbette ki hem toplumsal-sınıfsal hem de siyasal ve ideolojik mücadelede ona yüklenilen anlam açısından “sol” kavramının tarihi yenidir. Kavramın yakın çağlara ait oluşu, daha önceki çağlarda varlık bulmuş toplumlarda bu kavramın neliğine uygun toplumsal, siyasal hareketler olmadığı anlamına gelmez. Nitekim, insanlık tarihi, toplumsal mücadeleler tarihi, insanın sosyal bir varlık olarak, ekonomik, sosyal, siyasal, dinsel, cinsel, vb. anlamda bir diğerinin üzerinde tahakküme yöneldiği ilk andan bu yana, bu tür hareket ve mücadelelerin başarı ya da başarısızlıkla sonuçlanan örneklerini aktarır.

“Sol” kavramının öncesinde ya da sonrasında ortaya çıkmış siyasal-toplumsal, şu ya da bu ölçüde de sınıfsal hareketleri, solun neliği açısından değerlendirmeye yöneldiğimizde karşılaşılan başlıca karakteristik özelliklerden bazıları şunlardır: Birincisi, her muhalefet hareketi sol değilse de, bu tür hareketler genel olarak muhaliflikle, toplumsal muhaliflikle karakterize olurlar. İkincisi, bu muhalefetin düşünce, söylem ve davranışının üzerinde yükseldiği, ete kemiğe büründüğü hareket noktalarının önde gelenleri ise adaletsizlik karşısında adalet, eşitsizlik karşısında eşitlik, haksızlıklar karşısında hak talebidir. Üçüncüsü ise içerisinde var oldukları koşullarda, bilincine vardıkları kadarıyla her türden baskı ve zulme karşı çıkışlarının bir “özgürlük çığlığı”na, bir “özgürlük talebi”ne dönüşmesidir.

Özellikle ikinci ve üçüncü özellikler, bu hareketleri, toplumun ezilen ve sömürülenleri, mazlumları, adaletsizlik ve çaresizlik duyguları içerisinde sessizleşen yığınları nezdinde fiili ve potansiyel anlamda hem umut hem de toplumun vicdanı kılar. Söz konusu özelliklerin tümü ise açık ya da örtük bir biçimde hareketin varlık kazandığı toplumsal koşullardaki egemen mülkiyet ve siyasal iktidar ilişkilerine, bununla şekillenen üretim, tüketim ve bölüşüm süreçlerine karşı çıkma ve bunlarla mücadele etme temeli üzerinde yükselir. Fiili ve potansiyel güçleri ne denli dar ya da geniş olursa olsun, bu nitelikleri taşıyan hareketler, içerisinde bulundukları toplumlarda, daha farklı renkleri, öncelikleri de olan birey ve grupları kendi etki alanına çeken, onlardan etkilendiği kadar, onların söylem ve davranışları üzerinde de etkide bulunan birer toplumsal muhalefet hareketi niteliğine haizdir.

Toplumsal muhalefet niteliği kazanan bir sol hareket, gökkuşağı gibidir. Dönem dönem renklerden biri ya da bir kaçı genelleşen bir meşrulukla öne çıksa da asla bir tek renge bürünemeyecek olan… Çünkü rengi tekleştikçe, hatta tekleş(tiril)me eğilimi güçlendikçe, asli niteliği olan, özellikle kapitalizm koşullarındaki sınıf temelli toplumsal muhalefet hareketi olma işlevini yitirmeye başlar ki bu andan itibaren, yavaş ya da hızlı bir biçimde küçülerek ‘solcu’ sıfatını taşıyan grup, çevre ya da partilerden birine dönüşür. Oysa toplumsal muhalefet hareketi kimliğine haiz sol, ne “şu” diye gösterilen bir ya da birkaç ‘solcu’ grup, çevre ya da partiden ibarettir, ne de ‘solcu’ denilenlerin tümünden…

Sol, solcuların aritmetik toplamına indirgenemez

Herhangi bir toplumda solcuların varlığı, siyasal ve ideolojik olarak genel anlamda hegemonik, şu ya da bu ölçüde sınıf temelli bir sol hareketin de var olduğu anlamına gelmez. Çünkü sözü edilen özelliklere haiz bir sol hareket, kendilerine atfettikleri sıfat ne olursa olsun, tek tek solcuların da irili ufaklı sol/sosyalist/devrimci/komünist, vb. toplumsal hareket, çevre ve grupların da aritmetik toplamından ibaret değildir. Her daim bundan daha fazlasıdır. Tıpkı orman gibi…

Ağaçsız orman olmaz, ama nerede olursa olsun, hiçbir yerde de tek tek ağaçların ya da aynı türden ağaç gruplarının toplamından ibaret değildir orman. Ağaçların varlığı, ormanın varlığının yeter koşulu da sayılmaz zaten. Dolayısıyla, sol hareketin var olduğu her yerde farklı renklere sahip solcular vardır, ama renkleri ne olursa olsun, solcuların var olduğu her yerde bir sol hareket yoktur.

Referandum süreci, yukarıda söz konusu edilen, solun varlığının ‘solcu’ların varlığına indirgenemeyeceği hakikatinin, Türkiye gerçekliğinde kavranabilme olasılığını bir kez daha artırmıştır. Ancak kavranabilme olasılığındaki artış, ne kavranacağının güvencesidir ne de bunun gereğinin yapılıp tek tek ağaçların ve aynı türden ağaç gruplarının elele kolkola kendi toplamlarının ötesinde bir orman yaratacaklarının… En azından yakın vadede böyle bir olasılık görünmüyor bu coğrafyada… Bundan dolayıdır ki onlarca yıldır yaşanan bir çok olay ve sorunda olduğu gibi bu referandum sürecinde de sol yoktur, ‘solcu’lar vardır.

“Sol”un, daha doğru bir deyişle, sınıf temelli bir toplumsal muhalefet hareketi niteliği ve kimliğine sahip bir “sol” hareketin yokluğu koşullarında, böylesi bir hareketi inşa etmek ve onun ayrılmaz bir bileşeni olmak için hareket etmesi gerekenler, bulundukları köşelerden, acz ve çaresizliklerini kapatmak istercesine ahkâm kesiyorlar. Sınıf temelli bir toplumsal sol hareketin neliğinin gerektirdiği özellikler, öncelikler, ihtiyaçlar temelinde söylem ve davranışa yönelmiyorlar. Hem de toplumun, işçisinden işsizine; kendi bağında, bahçesinde, tarlasında her geçen yıl tüccarın ücretli işçisine dönüşen yoksul köylüsünden memuruna; emeklisinden esnafına dek, geniş kesimlerinde, adalet duygusu aşınıp adaletsizlik duygusu yaygınlaşırken, yoksulluk, yolsuzluk, işsizlik sarmalında gelecek kaygısı artarken, hadi diğerleri bir yana, yalnızca adalet talebi ekseninde bile hep birlikte ortak kampanyalar, mitingler örgütlemek varken yönelmiyorlar, “sol”un neliğine ve varolan gerçekliğe uygun davranışlara… Neden? Oysa referandumda belirlenecek seçeneğin ne olacağının, ne olması gerektiğinin de turnusol kağıdıdır söz konusu zemin, yalnızca nelik anlamında değil, gerçeklik anlamında da…

Ama ne var ki şimdilik bu ‘solcu’lar, gerçeklik üzerinden seçeneği belirlemeye de davranmaya da yeltenmiyorlar. Aksine “sol” diye kendi renklerini ve önceliklerini sunmaya, sözüm ona yaşamı kendi renklerine boyamaya yelteniyorlar. Eğer inanırsanız, ki laf aramızda epeyce inanan da var, her biri birer gökkuşağı… Ne var ki her biri tek renkten oluşan… Oysa tek renkli ebemkuşaklarıyla yapabildikleri ve yapabilecekleri yegane şey kendilerini ve kendilerine inananları, ya birilerinin ardı sıra “boykot” diyerek saksağanlaştırıp paranteze almak; ya “yetmez ama, evet”le sözüm ona “özgürlükçü” ‘kılıverip’ iktidar ve avenesinin peşine takmaktır. Ya da kendi başına çıplak bir “hayır”a mum etmek… Bu halleriyle hepsini toplayıp aynı kazana atmak mümkün olsa da bir “sol” etmezler, ancak yine de ‘solcu’ kalmayı başarırlar. İşte sol, tam da bunlardan dolayı onların aritmetik toplamından ibaret değildir ya zaten…


• Felsefe Öğretmeni; http://atalaygirgin.blogspot.com

1 Doğan Tarkan, Neden yetmez, neden evet?, Radikal İki, 8 Ağustos 2010.

28 Temmuz 2010

Toplumsal Bunalım ve Kürt Sorunu İçin Tek Bir Seçenek Var!

Toplumsal Bunalım ve Kürt Sorunu İçin
Tek Bir Seçenek Var?

Atalay GİRGİN*

Dünyanın her yerinde olduğu gibi, Türkiye’de de herkesin “toplumsal-kültürel ayakkabıları” aynı anda vurmaya başlamıyor. Keza, vurmaya başlayan “ayakkabı” da herkesin ayağını aynı şiddette acıtmıyor. Dahası bunların herkes için aynı anda olmasını beklemenin de gereği yok zaten. Çünkü üretim araçlarının özel mülkiyetinin geliştiği, siyasal iktidara gelmenin, onu elde etmenin, toplumsal zenginlikten daha fazla pay almanın kapılarını araladığı hiçbir toplum, aynı çıkarlara sahip birey ve gruplardan oluşan yekpare birer bütün değildir. Bundan dolayı, toplumsal-kültürel sorunları da ne aynı zamanda ne de aynı şiddette yaşar ve hisseder. Bu hüküm, o toplumu oluşturan birey ve sosyal grupların aynı dili konuşuyor, aynı dine inanıyor, aynı etnik kökene dayanıyor olması halinde de geçerlidir. Hal böyleyken, daha büyük ve daha geniş siyasi-coğrafi sınırlar içerisinde, hangi zorunluluk ya da seçimlerden dolayı olmuş olursa olsun, bir araya ge(tiri)lmiş farklı dile, dine, etnik kökene, kültüre sahip insanlardan müteşekkil toplumların aynı çıkar(lar)a sahip olduğunu söyleyebilmek ise yanılsamalar ve yalanlar dışında mümkün değildir.

Tarihsel ve güncel anlamda çokkültürlü olan böylesi toplumlarda, hangi alanda olursa olsun, düzenin yasal-siyasal bilinç sınırları dışında yer alan uç çıkışlar, yaklaşımlar, özellikle olağan dönemlerde, bir arada yaşama iradesinin meşruiyetiyle taçlanan, ondan da güç alan, değişik yol ve yöntemlerle törpülenebilmektedir. Elbette bunun temel koşulu, o siyasi-coğrafi sınırlar içerisinde var olan toplumsal yapının dilden, dine, eğitime, vb. dek çokkültürlülüğün gereklerine uygun olmasıdır. Bunun gerektirdiği kurum ve kuruluşların hem toplumsal hem de yasal ve siyasal meşruluğun güvencesine haiz oluşudur. Ancak toplumsal anlamda her şey olağan koşullardan, dönemlerden ibaret değildir...

Toplumların tarihinde, çok farklı nedenlerle de olsa, gelecek kaygısının arttığı, toplumsal gruplar arasındaki kırılganlıkların ve gerilimlerin yoğunlaştığı, tüm telkinlere ve ortak paydalara yapılan vurgulara rağmen çatışma potansiyelinin yükseldiği ve her geçen gün bir arada yaşama iradesinin açık ya da örtük bir biçimde aşındığı / aşındırıldığı dönemler vardır. Bunlar, bedeli ne olursa olsun, kim(ler)e, hangi toplumsal sınıf ya da sınıflara ödetilirse ödetilsin; hangi şiddette yaşanırsa yaşansın, hangi yol ve yöntemlerle aşılırsa aşılsın ya da aşılamasın, toplumsal bunalım döneminin göstergeleridir. Bu dönemlerden çıkış için tüm toplumsal sınıflar için geçerli tek bir seçenek vardır: Çözüm. Ancak ‘çözüm’ denilen ve izlenen yol ve yöntemler, aynı koşullar altında ne herkes için ne de tüm toplumsal sınıflar için çözümdür.

Toplumsal bunalım dönemlerinde, hem bireysel hem de toplumsal gruplar / sınıflar nezdinde gelecek kaygısı daha yoğun yaşanır ve hissedilir. Çözüm, yani kaygıyı, sorunu aşma arayışları da buna paralel bir seyir izler; düşünce, söylem ve davranış düzeyinde… Gerçekliği algılayış ve anlamlandırıştan, çözüm seçeneklerine dek birçok şeyi koşullandıran ise özellikle birey olarak insanın, siyasal, ideolojik, sınıfsal seçimleri, bireysel ya da toplumsal özlem ve isteklerinin etkisi altında nereden, nereye, neden, nasıl, niçin baktığıdır.

Öte yandan, bunalım dönemleri, her kesimden insan için “toplumsal-kültürel ayakkabıları”n daha sık vurmaya başlamasından kaynaklanan acı, sorun ve şikayetlerin dışsallaştırıldığı dönemlerdir. Bir toplumda “toplumsal-kültürel ayakkabıları” vuranların sayısı ve oranı ne denli hızlı artıyorsa, bunalımın gelişimi de o denli derin ve etkilidir. İktidar sahipleri ve her soydan ve boydan temsilcileri ne derlerse desinler, toplum böylesi dönemlerde fiili ve potansiyel olarak her türden çatışma, tehdit ve tehlikelere de o denli açıktır.

Bu dönemlere, toplumun her kesiminde farklı ölçülerde de olsa, genel olarak toplumu sarmalına alan bir kültürel çözülme ve çürüme eşlik eder. Her köşe başında, dolup dolup taşan ibadethaneler yükseltilse; her gün, her saat dine Tanrı’ya / Allah’a vurgular yapılsa; kutsallık atfedilen kişi ve nesnelere methiyeler düzülse; okullar ve kitle iletişim araçlarıyla sabahtan akşama sözüm ona ahlâki öğütler verilse de önüne geçilemeyen bir süreçtir bu. Bir yandan yolsuzlukların hızla arttığı, diğer yandan da her türden toplumsal ilişkinin değer erozyonu gölgesi ve endişesi altında yaşandığı bir süreç… Hem bireyler hem de farklı etnik ve dinsel toplumsal gruplar arasında, açık ya da örtük bir biçimde birbirlerine karşı düşmanlığı, öfkeyi, kini körükleyen, bileyen, islim üstünde tutan bir şüphe ve güvensizliğin “fundalığı”na dönüşen bir süreç…

İşte böylesi dönemler ve süreçlerde, komplo teorileri, senaryolar her zamankinden daha fazla ‘alıcı’ bulur. Birbirine karşı doğruluğu-yanlışlığı sorgulanmayan önyargılarla beslenen yanılsamalar altında paranoyaları körükler. Her gün gözler önünde olan nesnel gerçeklik de, onun hakikati de sırra kadem basar. Sorgulanmayan kabuller üzerinde yükselen vaazlarla beslenen yanılsamalar gerçekliğe de, onun hakikatine de galebe çalar…

İşte yine böylesi dönemlerdedir ki, birileri dinin ve her türden milliyetçiliğin ipine sarılır; birileri, tarihin… Çünkü gelecek flulaştıkça, uzak geçmişte kaldığı varsayılanlara yanılsamalı bir biçimde değer atfedilir; bugün zeminleşirken geçmiş şekilleşir. Şair ne denli “Hasret ardına bakmaz”1 derse desin, onların özlemleri hep o asla gidilemeyecek ve yaşanamayacak olan, “imal edilmiş tarih”le ve dinsel anlatılarla sunulan, ‘şanlı geçmiş’e, ‘altın çağ’a, ‘asr-ı saadet’edir.

Öte yandan, yaşanan sorunlar karşısında, kimilerinin çözümleri de “her koyun kendi bacağından asılır” dercesine bireyseldir. Kimilerininki ise “eski köye yeni adet getirme”me yaklaşımı içerisinde, eski yol ve yöntemlerle sınırlıdır. Kimileri “el çabukluğu marifet” derdindedir. Kimilerinin çözüm önerileri ise, bu hengâme, bu toz duman içinde boğulup gitse de hem veri olan öncelikli sorunları aşma, hem de geleceği toplumsal anlamda zenginleştirerek yeniden kurma açısından önemli bir potansiyele sahiptir. Ancak unutmamak gerek ki, potansiyel olan, kuvveden fiile henüz dönüşmemiş olandır...

Alınak’tan “Kürt Sorunu” İçin Çözüm : Yangın ya da Bahar

Türkiye toplumu da, uzun süredir, her yerde aynı şiddette yaşanıp hissedilmese de bazen hızlanıp derinleşen, bazen yavaşlayan bir toplumsal bunalım sürecini yaşadı ve hala yaşıyor. Bugüne dek bu süreç, egemen sınıflar ve onların siyasal temsilcileri açısından bir yönetememe krizine; toplumun tabi olan kesimleri ve alt sınıfları açısından da bir yönetilememe krizine, dönüşmemiştir. Bunun siyasal, ideolojik ve örgütsel anlamda birçok nedeni vardır. Ancak bunlar arasında öne çıkan (bu yazı bağlamında da bizi ilgilendiren), belirleyici ve temel öneme sahip olan nedenlerden biri, özellikle toplumun ezilen, sömürülen, yönetilen kesimleri açısından, “Kürt Sorunu”dur.

“Kürt sorunu”, sınıfsal-toplumsal nitelikli ekonomik, sosyal, siyasal sorunlara karşı örgütlenmeler bir yana, bu konularda üretilen eleştirel söylemin bile paratoneri, engelleyicisi kılınmıştır. Hatta daha ileri gidilip, işsizlik, iç ve dış borçlar başta olmak üzere, kapkaççılıktan tinercilere ve hırsızlık olaylarının artışına dek birçok ekonomik ve sosyal sorunun nedeni sayılmaya, gösterilmeye başlanmıştır. Bir nevi hem “öcü” hem de “günâh keçisi”ne dönüştürülmüş, neredeyse her türlü kötülükle, olumsuzlukla ilişkilendirilmiş, bunların müsebbibi olarak gösterilemediği durumlarda da uzaktan yakından bir biçimde suç ortağı kılınmıştır. Velhasıl bu durum, özellikle Türkiye’nin batısında yaşayan toplumun alt ve orta kesim ve sınıflarının hem yönetilmesini hem de düzene tabiliklerinin sürekliliğini kolaylaştırmıştır. Dahası bedelin, işçiler, işsizler ve köylüler başta olmak üzere, toplumun tabi olan sınıflarına ödetilmesini de…

Aslında bu konuda devletin ve düzenin siyasal partileri kadar, hatta bazı dönemlerde onlardan da etkili olan iki önemli unsur vardır: Bunlardan biri, karşılıklı olarak çatışmalarda ölenler, öldürülenlerdir. Onların ardı ardına gelen cenazeleridir. Hem batıda hem de doğuda artan Türk-Kürt “şehit” sayısı, daha fazla insanın aklını parantezin dışına çıkarabilmesinin önüne geçmede, bunu engellemede etkili olmuştur. Ve hala olmaktadır da... İkincisi ise, Mahmut Alınak’ın ifadesiyle “Legal siyaset, özellikle Kürt legal siyaseti”2 ve onun unsurlarıdır. Alınak, “Kürt Düğümü” başlıklı yazısında eleştirel bir saptama yapıyor ve diyor ki, “Kürt legal siyaseti tarihi rolünü oynayamadı ve oynayamıyor. Legal hareket kapsamlı bir sivil mücadele yürütebilseydi, bu savaş yeniden başlamazdı. Ne yazık ki Türklerin ve Kürtlerin bir Gandhi’si ya da bir Martin Luther King’i yok. Siyasetçilerimiz insanı isyan ettirecek kadar çok bürokrat.”

Alınak’a kulak vermek, yangın seçeneğini bahara dönüştürmek

Alınak’ın söz konusu eleştirel saptamasını bir adım daha ileri götürüp, yasal ya da değil, her iki yelpazede de sözüm ona siyaset yapıcı, biçimlendirici olarak arz-ı endam eyleyen unsurların genelinin (istisnalar hariç elbette), “doğu”nun “ilinek insan”ının karakteristik özellikleriyle kaim olduğunun altını çizmek gerek. Bu insan, yani “doğu”nun “ilinek insan”ı, bilmeye, kavramaya, anlamaya cüret etmez. “Bilse bile anlayıp düşünce, söylem ve davranışa yön veren bir bilinç hali kılmaya yeltenmez. Israrla bundan kaçınır. Aslında bu, despotluğun ve korkunun kuvveden fiile dönüşebilirliğinin içselleşmiş oluşunun da tezahürüdür. Kendini ve ötekini statüleriyle, “töz” addettiklerine yakınlığı ve uzaklığıyla değerlendirir. Buradan hareketle de ya ötekinin iradesine, söylemine, davranışına ipotek koymaya yeltenir ya da kendi iradesini, söylemini ve davranışını ötekine tabi kılmaya…

İlki, kendini “töz” addedilene en yakın, hatta onunla özdeşleşmiş sayma halinin dışavurumudur; en iyisini, en doğrusunu o bilir, çünkü “töz”ü o temsil eder. Ama O (artık büyük harfle yazılmayı gerektiren bir O olarak), hiç kimse ve hiçbir kurum tarafından temsil edilemeyendir. İkincisi ise, bir birey olamayışın, ilinek insan halinden kurtulamayışın cisimleşmişliğiyle, bilerek ya da bilmeyerek, kendi üzerini çizip düşünce, söylem ve davranış düzeyinde, ilkine, yani “töz”ün ya da “töz”ün tezahürlerinin kendisinde vücud bulduğuna inanılana “vecd içinde secde etme”nin göstergesidir. İlki de ikincisi de ilinek insanın hal-i pür mealidir. Ancak ikincisi, ilineğin ilineği olmakla karakterize olur ki Selahattin Hilav, “katmerli ilinekleşme” olarak niteler bu durumu.”3 Bunları dikkate aldığımızda belki de sorunun asıl çözümü, bu siyaset yapıcıların genelinden kurtulmakla olanaklı… Bu da çözümü Allah’a havale etmekten de öteye ertelemektir. Çünkü bir yanda “sufle bekleyen figüranlar”ın, diğer yanda da “katmerli ilinekleşme”yle malul unsurların bulunduğu bir düğümün çözülmesi, şimdilik mucizedir, denilse yeridir.

Alınak, sorunun bu düğümlenişini gördüğünden olsa gerek, hiç de dolambaçlı yollara başvurmaksızın, açık açık belirtiyor “Kürt düğümü” başlıklı yazısında seçeneği: Çözüm! Ancak sonu çözüm de olsa, bir tek yolu yok bunun. Üç seçenekten söz ediyor Alınak : Birincisi, devlet gidip İmralı’da Abdullah Öcalan ile masaya oturur, meseleyi müzakere eder, birlikte bir çözüm bulurlar. Bu pazarlık masasında ayrılma kararı çıkmaz. Yani Kürtlerin ayrılıp başka bir devlet kurmaları ya da federasyon türü bir yapılanma söz konusu olmaz. Kürtler anayasal vatandaşlık, dil ve kültürel haklara sahip olurlar.

İkincisi, akıl sahibi hiç kimsenin istemeyeceği en feci çözüm şeklidir. Mesele, 1991’den sonra Yugoslavya’da olduğu gibi kanlı bir iç savaşla çözülür. Şimdi en yakın ihtimal ve yakıcı tehlike korkarım ki bu. Adını vermek istemediğim üç kuvvetten biri ya da sözünü ettiğim bu üç kuvvet eşzamanlı olarak savaş düğmesine bastığında, Türklerle Kürtler arasında korkunç bir savaş patlak verecek. Buna bu toprakları ateşe boğacak volkanik bir patlama da diyebilirsiniz. Sadece bir kıvılcımın bu koca coğrafyayı yangın yerine çevireceği böyle bir savaşta askerler kışlada namluları birbirlerine çevirecekler. Kürtlerle Türkler akıllarını kaybetmiş bir halde sokaklarda birbirlerini boğazlayacaklar. Silahlı gruplar, ev baskınları yapıp kadın-erkek, çocuk-yaşlı ayırt etmeden masum insanları kurşunlayıp balta ve satırlarla doğrayacaklar. Komşu komşuyu katledecek, yüz binlerce, milyonlarca insan ölecek.

Birleşmiş Milletler elbette bu kanlı boğazlaşmaya uzun süre seyirci kalmayacak. Başka ülkelerde yaptığı gibi (ABD ve İngiliz askerleriyle) müdahale ederek bu savaşı sona erdirecek ve meseleyi kendince çözüme bağlayacak. Ama bu denklemde devlet ve Öcalan (PKK) olmayacak. Çözüm onlarsız gerçekleşecek. Böyle bir çözümden -kim ne derse desin- Yugoslavya’daki parçalanmada olduğu gibi ayrı bir devlet, Kürdistan devleti doğacak.

Üçüncü varsayım, Türk ve Kürt halkının ayağa kalkıp hükümete siyasal çözümü dayatmasıyla gerçekleşir. Halk, can alan bu meselenin silahla değil siyasal metodlarla çözümlenmesini isteyecektir. Bunun için sistem dört bir taraftan sivil kuşatmaya alınır. Böylece hükümet ya da hükümetler sokakta ortaya çıkan iradenin gösterdiği istikamette hareket ederek meseleyi çözmek zorunda kalacaklar. (…) Bu ortak iradenin bağrından bölünme/ayrılma değil, enternasyonal bir kardeşlik ve aile ruhu filizlenir. Enternasyonal kardeşliğin gereği neyse buna iki halk birlikte karar verirler. Bence böyle bir durumda ayrılma değil ortaklık/yan yana yaşama iradesi ortaya çıkar.

Tablo ve seçenekler, gün gibi ortada. Başka bir yol ya da seçenek de yok. Hepimiz bir yol ayrımındayız. Fazla zamanımız kalmadı. Niyetim ne felaket tellallığı yapmak ne de kehanette bulunmak. Dehşet içinde görüyorum ki, sözünü ettiğim üç kuvvetten birinin atacağı bir işaret fişeğiyle ortalık her an kan denizine dönüşebilir. Bu bir felaket senaryosu değil, alevleri yüzümüzü yakmaya başlayan ölümcül bir yangını haber vermedir. Ya “Elle gelen düğün bayram” deyip kan cehennemine yolculuk yapacağız ya da sivil mücadeleyi doruklaştırıp kardeşçe yaşayacağımız mutlu ve özgür bir hayata yelken açacağız. Tercih sizin.

Alınak’ın dediği gibi, “tercih sizin”, hepimizin; ya birilerinin fitilini ateşlediği yangında yanacağız, can havliyle yakmak zorunda kalacağız, eğer her şeyi bırakıp terk-i diyar eylemezsek ya da kendi aklımızı, irademizi kullanarak, sorunu kördüğüme dönüştüren figüran ve ilinek siyaset yapıcıları bir yana iterek, bu coğrafyada Newroz gibi, Hıderellez gibi, bayramlaşan bir bahar yaratacağız… Evet; tercih sizin, hepimizin… Çözümün adı bahar da olsa, yangın da olsa…

******************
• Felsefe Öğretmeni; http://atalaygirgin.blogspot.com

1 Yılmaz Odabaşı
2 Mahmut Alınak, Kürt Düğümü, 4 Temmuz 2010 tarihli Radikal İki, sy. 6.
3 Kürt sorunu ilinek insanlarla da çözülmez, http://atalaygirgin.blogspot.com; www.radikal.com.tr

09 Temmuz 2010

Futbol, Güney Afrika ve Ekranlara Yansımayanlar...

Futbol, Güney Afrika ve Ekranlara Yansımayanlar...
                                                         
                                                 Fikret Başkaya

11 Hazirandan beri dünyanın gözü Güney Afrika’ya çevrilmiş durumda. Yakın ve yavaş çekimde, biraz da ‘insanüstülük’ izlenimi uyandıran futbolcu görüntüleri, hârika goller, ‘yıldız’ futbolcular, ünlü teknik direktörler, stadyumlardan yükselen uğultuyu bastıran Vuvuzela’nın durmak bilmeyen gürültüsü, her biri kendi takımının renginde ateşli taraftarlar, maskeli fanatikler, büyük bir televizyoncu-gazeteci ordusu, yüzlerce futbol yorumcusu, reklamlar, hiç bir ayrıntıyı kaçırmayan binlerce kamera... Velhasıl tam bir cümbüş ve bir futbolcu borsası...

Bu güne kadar yapılan 18 dünya futbol kupasından sonra, 19’uncusu için Güney Afrika’nın seçilmesinin, sıranın Afrika’ya gelmiş olmasının özel bir önemi ve anlamı olduğu, bunun Afrika’nın, özellikle de Kara Afrika’nın tarihinde bir dönüm noktası, bir Afrika Zamanı [Time of Africa] olduğu söyleniyor... Milyarlarca dolar harcanarak gerçekleştirilen bu ‘büyüleyici’ futbol şöleni ortalama bir Afrikalı için, bir Güney Afrikalı için gerçekten bir şölen, bir ‘ulusal gurur’ vesilesi midir? Büyüleyici, şâşalı görüntüler ve sarhoş eden gürültülerin gerisinde nasıl bir gerçeklik gizleniyor? Bu sadece bir futbol oyunundan mı ibarettir? Yoksa futbol başka oyunları ve hesapları gizleme işlevi mi görüyor? Ya da sporla, futbolla ne kadar ilgili? Elbette benzer sorular derin açılımları, kapsamlı tahlilleri davet ediyor ama burada kısaca görünenle görünmeyen, gösterilenle gizlenen ilişkisine kısaca değinmekle yetineceğim. Söz konusu olan gerçekten ileri sürüldüğü gibi bir Afrika zamanı mıdır? Dünya kupası için Güney Afrika’nın seçilmesinin bir kaç nedeni var: Birincisi, Güney Afrika kıta’nın en çok ‘Batılılaşmış’ bölgesi; ikincisi, Güney Afrika neoliberal politikaları gözü kara uygulayan ülkelerden biri; üçüncüsü de bir imaj yenileme operasyonu oluşuyla, dünya’ya “farklı” bir Güney Afrika imajı sunmakla ilgili...

Aslında olimpiyat oyunları, dünya futbol kupası gibi büyük organizasyonları sadece birer spor etkinliği saymak, resmin tamamını görmemektir. Küresel çaplı ‘sportif’ etkinliklerin gerçek anlamda sporla ilgisi görünüştedir. Asıl amaç kâr etmek ve kârı büyütmektir. Dolayısıyla bilinen anlamda ekonomik-ticari bir faaliyettir. Velhasıl sermayeyi büyütme operasyonudur... Bu tür sportif etkinlikler [aslında bunların kelimenin jenerik anlamında sporla ilgisi sadece görünüştedir, zira doğası gereği sporun [oyun] paranın ve meta kategorilerinin işe karıştırılmaması gereken tat verici bir oyun olması gerekir] çokuluslu şirketlere sportif alt-yapı, stadyum, otel, yol, hava alanı, köprü, otoyol, metro, vb. yapma ve tabii milyarca kâr sağlama yolunu açıyor. Moda tabirle ‘kentsel dönüşüme’ vesile oluyor...

Bu arada FIFA’ya kazandırdığı milyarlarca doları da unutmamak gerekir... Aslında FIFA bir çokuluslu şirkettir. Fakat diğer çokuluslulardan önemli bir farkı var: FIFA’nın küresel oligarşinin ve küresel plütokrasinin hizmetinde ideolojik ve politik bir misyonu da var. Bu tür etkinliklerin önemli bir işlevi de insanlara ‘gerçek sorunları’ bir süreliğine de olsa unutturmaktır... Bu yüzden futbol ‘toplumun afyonudur’ denecektir... Bir başka işlevi de, ayıbın üstünü örtme ve unutturmadır... 1978 de Dünya Futbol Şampiyonası Arjantin’de yapılmıştı. Arjantin’de 1976’dan beri General Videla liderliğindeki askerî cunta iktidardaydı. Kanlı-işkenceci devlet terör rejimi, muhalifleri, komünistleri, sosyalistleri ‘kaybetmekle’ meşguldü... Rejim muhaliflerinin savaş uçaklarından okyanusa atıldığı günlerdi... Oysa dünya kupası günlerinde Buenos Aires’ten dünya’ya yansıyanlar çok farklıydı. Dünya kupası devlet terör rejimini ‘meşrulaştırma’, ‘imaj temizleme’ işlevi görmüştü...

Güney Afrika 1994 yılına kadar ırkçılığın timsali bir Apertheid rejimiydi. Nelson Mandela liderliğindeki ANC’nin [Afrika Ulusal Kongresi] zaferiyle Apretheid son buldu ve Mandela devlet başkanı seçildi. Elbette ırka dayalı, sosyal hiyerarşinin geçerli olduğu bir toplumda Apertheid rejiminin yıkılması önemliydi ama ırk ayrımcılığına maruz siyahlar için bu ‘dönüşüm’ gerçekten sorunun çözüldüğü anlamına geliyor muydu?
Güney Afrika, 19.’uncu Dünya futbol kupası için yaklaşık 4,5 milyar dolar harcadı. Bu harcamanın yapıldığı ülkede nüfusun %47’si günde 1,5 euro’nun altında gelirle ‘yaşamaya’ çalışıyor. İnsanları büyüleyen futbol şöleninin faturasını ödeyecek olanlar da onlar! Kupa Afrika’da yapılıyor ama biletlerin sadece %2’si Afrikalılara satılmış... 1976 de dünya olimpiyat oyunları Kanada’nın Montréal kentinde yapılmıştı. Olimpiyatların neden olduğu borcun ödenmesi geçen yıla [2009] kadar sürdü. Yunanistan 2004 de olimpiyat oyunlarına ev sahipliği yaptı... Ülkenin bu günkü durumunun gerisinde olimpiyat şovu için yapılan hovardalığın payı önemsiz değildir...

Güney Afrika, futbol şampiyonası için 6 yeni stadyum inşa etti veya yeniledi. 11 Temmuzdan sonra bu devasa stadyumlar ne olacak? Kimbilir belki arada bir ‘dev konserler’ için kullanılır... Sadece kupa güvenliği için 180 milyon dolar harcama öngörüldü ve 42 bin yeni polis alındı... Küçük esnaflar ve seyyar satıcılar güvenlik gerekçesi ve görüntü güzelliği için stadyum çevresinden kovuldu. Aksi halde dünyaya sunulmak istenen ülke imajı kirlenirdi... Hükümet futbol şovu için kaynak buluyor da, eğitim ve sağlık için bulamıyor. Neoliberal politikaların bir gereği olarak, eğitim ve sağlık hizmetleri özelleştiriliyor, geniş kesimler için bu hizmetlere ulaşmak imkânsız hale geliyor. Resmi rakamlar ülkede işsizlik oranının %24 olduğunu gösteriyor ama genç Güney Afrikalılar söz konusu olduğunda işsizlik oranı %45’le % 50 arasında değişiyor... Aslında ekranlara yansımasa da, ülke sosyal patlamanın eşiğine gelmiş durumda. Yoksuzluklar da insan havsalasını zorlayacak boyutlarda... Güney Afrika dünya’da gelir dağılımı dengesizliğinin en büyük olduğu iki ülkeden biri, diğeri ‘yükselen yıldız’ olarak sunulan Brezilya... Böyle bir ülkede küçük hırsızlık olaylarının bu ölçüde yaygın oluşu neden şaşırtıcı olsun... Resmi rakamlara göre yılda 20 bin cinayet işleniyor, 55 bin kadının ırzına geçiliyor ve 120 bin kapkaç ve hırsızlık vakası yaşanıyor. Erkeklerde yaşam uzunluğu 53 yıl 8 ay, kadınlarda 57 yıl 2 ay...
Hem piyasa ekonomisi şampiyonluğu yapıp hem de başka türlü olmasını umut etmek elbette mümkün değildir. Irk ayrımcılığının geçerli olduğu 1994 öncesinde rejim hak talebiyle sokağa çıkanlara gerçek mermilerle karşılık veriyordu. Şimdilerde artık plastik mermilerle karşılık veriyor... Irkçı rejimden farklı olan bir şey bu; ikincisi, eskiden zenginler hep beyazlardı, 1994’den sonra siyahlardan da süper zenginler türedi ve bu yeni yetme zenginlere kara elmaslar deniyor. Mâlum zenginin [kapitalistin] siyahı, beyazı olmaz...; üçüncüsü, Irk ayrımcılığı zamanında siyahlar Banthustan denilen ‘adacıklarda’ hapisti, Banthustanı terketmeleri yasaktı. Kentlerin gecekondularında yaşayanlarsa ‘sürekli oturma’ hakkından mahrumdu, her an bulundukları yerlerden kovulabiliyorlardı. Bugün artık Banthustan’lar yok ve oradakiler township denilen devasa gecekondularda ‘özgürce’ yaşayabilir... Açlığın, işsizliğin, yoksulluğun, sefaletin kol gezdiği, sağlık, eğitim, ulaşım hizmetlerinin son derecede yetersiz, elektrik ve su kesintilerinin vaka-i âdiyeden olduğu şu ünlü gecekondular, townshipler...

Mandela’nın suyu özelleştirmesinin ardından Güney Afrika’da tarihinin en büyü kolera salgını yaşandı. Suyun özelleştirilmesini izleyen iki yılda 114 bin kişi koleraya yakalandı ve 260 kişi öldü... Aids de denilen HIV virüsü ülke nüfusunun %18.1’ini kuşatmış durumda. Nerdeyse her beş Güney Afrikalı’dan biri virüsle cebelleşiyor... Stadyum inşaatında çalışan işçiler ücret artışı talebiyle greve gittiklerinde, 400’ü işten atıldı. Kimse işçilerin ne kadar ücret aldığı, hangi şartlarda çalıştığı, nasıl geçindiğiyle ilgilenmedi. İşçiler stadyum inşaatını geciktirmekle, kupaya zarar vermekle bile suçlandılar... Bu terazinin bu sikleti çekeceği mi sanılıyor?

Kültüralizmle buraya kadar

Öyleyse sorun nedir? Ne ile ilgilidir? Irk ayrımcılığının şeklen ortadan kalkması, reel olarak ayrımcılığın ortadan kalktığı anlamına geliyor mu? Eğer ayrımcılık sadece ırkı- rengi angaje etseydi, sorunun çözümü de kolay olurdu. Oysa, ayrımcılık asıl sınıfsal mahiyettedir. 1994 öncesinde ulusal gelirin %66’sına nüfusu 5 milyon olan Beyazlar el koyuyordu, geri kalan %33’ü de nüfusu 45 milyon olan Siyahlara kalıyordu. Bu durum 1994 sonrasında hiç bir köklü değişikliğe uğramadı. Sadece zenginler arasına siyan azınlık dahil oldu. Eşitlik ilkesi neyi gerektirirdi? Ulusal gelirin ve zenginliğin %10’unun Beyazlara, %90’ının da Siyahlara ait olmasını...

Topraklar, çiftlikler, evler, işletmeler, fabrikalar, bankalar... eskiden kime ait idiyse, yine onların olmaya devam ederken, neler ne kadar değişebilirdi? Appertheid sonrası hükümetlerin toprak reformu diye bir kaygıları ve öncelikleri oldu mu? Anayasaya ayrımcılığı yasaklayan bir- iki madde eklemekle, bazı kanunlarda değişiklik yapmakla ayrımcılığın ortadan kalkması mümkün müdür? Neoliberal politikalar pupa-yelken yol alırken, ekonomik apartheid da kaçınılmaz olarak derinleşiyor.

Bir özgürlük hareketi, bir ulusal kurtuluş hareketi, bir sosyal emansipasyon hareketi, sadece bazı biçimsel hakların gerçekleşmesini amaçlıyor, onun ötesine geçemiyorsa, kurtuluşu, özgürleşmeyi [emansipasyonu] bir bütün olarak görmüyorsa, kimi kültürel ve ‘kimlik’ haklarıyla yetiniyorsa [elbette bu söz konusu hakları küçümsemek anlamına gelmez], sorunu kültüralizm dahilinde algılıyorsa, onun gerçek bir özgürlük hareketi sayılması mümkün müdür? Elbette Sibel Özbudun’un yazdığı gibi, etnisite ve sınıf bağdaşmaz, çelişik kategoriler değildir.1

Kültüralizm aşamasında kalmak, ulaşılması gereken hedef 100 kilometreyken, 28’inci kilometrede durmak gibi bir şeydir... Zira, kültürel/kimlik hakları diğerlerinden ayrı ele alınamaz. Bilindiği gibi, sömürme/ sömürülme, ezme/ ezilme ilişkisi, çelişkisi ve hiyerarşisi bir bütündür. Ekonomik planda özerk olmayan bir insan için diğer hakların gerçekleşmesi de zaten mümkün değildir. Kimi kültürel, etnik ve kimlik haklarını ‘tanıma’ egemen sınıflar için pek maliyetli bir şey değildir ama sınıfsal mahiyetteki talepler söz konusu olduğunda durum değişir...

Güney Afrika, sınıfsal temele oturmayan ANC gibi hareketlerin son tahlilde ‘başka görüntüler’ altında eskiyi yeniden üretip - sürdürmenin ötesine geçemediğinin en açık kanıtıdır. Şimdilerde küresel oligarşi ve küresel plütokrasi kültüralizm kozunu oynuyor ve oynayabiliyor... O halde işe bu oyunu bozarak başlamak gerekiyor... Bu arada Güney Afrika’dan öğrenilecek çok şey var...

1-Bkz: Sibel Özbudun, Sınıf ile Etnisite Gerçekten Bağdaşmaz mı?, Özgür Üniversite [ ozguruniversite. org] 15 Haziren 2010.